1.0 Εισαγωγή
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918) υπήρξε ένας πραγματικός εφιάλτης για την Γηραιά Ήπειρο στον οποίο ενεπλάκησαν οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Δύο στρατόπεδα τέθηκαν αντιμέτωπα, αυτό των Κεντρικών Δυνάμεων το οποίο αποτελείτο από τις Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Ιταλία μέχρι το 1915 (μετά πήγε με το άλλο στρατόπεδο της «Συνεννόησης»), Βουλγαρία και Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενάντια στο στρατόπεδο της «Συνεννόησης» (Αντάντ) με μέλη τις Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία (μέχρι το 1917) και μετά τον 1917 τις ΗΠΑ, χώρα που έπαιξε τον καθοριστικότερο ρόλο για την έκβαση του πολέμου υπέρ της Αντάντ. Στο πλευρό της Αντάντ τέθηκαν επίσης και οι Ελλάδα, Ιαπωνία, Σερβία με μικρότερη αλλά εξίσου κρίσιμη συμμετοχή στην εξέλιξη του πολέμου.
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918) υπήρξε ένας πραγματικός εφιάλτης για την Γηραιά Ήπειρο στον οποίο ενεπλάκησαν οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Δύο στρατόπεδα τέθηκαν αντιμέτωπα, αυτό των Κεντρικών Δυνάμεων το οποίο αποτελείτο από τις Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Ιταλία μέχρι το 1915 (μετά πήγε με το άλλο στρατόπεδο της «Συνεννόησης»), Βουλγαρία και Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενάντια στο στρατόπεδο της «Συνεννόησης» (Αντάντ) με μέλη τις Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία (μέχρι το 1917) και μετά τον 1917 τις ΗΠΑ, χώρα που έπαιξε τον καθοριστικότερο ρόλο για την έκβαση του πολέμου υπέρ της Αντάντ. Στο πλευρό της Αντάντ τέθηκαν επίσης και οι Ελλάδα, Ιαπωνία, Σερβία με μικρότερη αλλά εξίσου κρίσιμη συμμετοχή στην εξέλιξη του πολέμου.
Κεφάλαιο 1ο
Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
1.1.
Η Αφορμή και οι αιτίες για το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου
Με την δολοφονία του διαδόχου της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας το καλοκαίρι
του 1914 στο Σεράγεβο από ένα Σερβοβόσνιο φοιτητή δόθηκε η αφορμή για να
ξεσπάσει στην Ευρώπη ένας γενικευμένος πόλεμος, που όμοιο του δεν είχε δεν είχε
γνωρίσει η ανθρωπότητα.
Η αφορμή αυτή δεν ήταν τίποτα παραπάνω από μια σπίθα που πυροδότησε
την έκρηξη του Μεγάλου Πολέμου (Le Grande Guerre). Δεν ήταν η πρώτη φορά που
δολοφονήθηκε μέλος βασιλικής οικογένειας, ακόμα και βασιλείς είχαν δολοφονηθεί
στο παρελθόν χωρίς να προκληθεί μια τόσο διευρυμένης κλίμακας πολεμική
σύγκρουση. Ωστόσο ήταν η πρώτη φορά που με αφορμή μια δολοφονία, ένα
διπλωματικό επεισόδιο στάθηκε ικανό για να αιματοκυλήσει ολόκληρη την Ευρώπη.
Πίσω από την αφορμή για το ξέσπασμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου θα
πρέπει να διερευνηθούν οι αιτίες που οδήγησαν τις Μεγάλες Δυνάμεις στον όλεθρο
του πολέμου. Ο φαινομενικά ονειρικά πλασμένος κόσμος της Μπελ Εποκ (Belle
Epoque)1
έληξε άδοξα και απότομα. Την ίδια στιγμή που ήταν διάχυτη η αίσθηση
της πολιτικής σταθερότητας και του ειρηνικού κλίματος, ο ανταγωνισμός των
Μεγάλων Δυνάμεων μαινόταν και διαδραματίζονταν υπογείως.
1.1.2. Οι Συνέπειες του Γαλλο-Πρωσικού Πολέμου
Με την λήξη του Γαλλοπρωσικού πολέμου και την ενοποίηση των γερμανικών
φύλων (18 Ιανουαρίου 1871) σε ένα ενιαίο βασίλειο2
μια νέα δύναμη αναδύθηκε στο προσκήνιο προκειμένου να καλύψει το κενό χρόνων αδράνειας και εσωτερικής
διαμάχης. Η Γερμανία ισχυροποιημένη πλέον αναζητούσε να βρει τη θέση της
ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης. Έχοντας μείνει πίσω στο παιχνίδι της
αποικιοκρατίας, προσανατολίζονταν στην αναζήτηση διεξόδων για προσοδοφόρες
επιχειρήσεις και καινούργιες πηγές κέρδους.
Ωστόσο η πολιτική που ακολουθεί ο καγκελάριος της Γερμανίας, Μπίσμαρκ
(Otto von Bismarck) σε όλη τη διάρκεια της θητείας του στη καγκελαρία είναι αυτή
που διατηρεί το ειρηνικό κλίμα και τις ισορροπίες ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις
το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα στην Ευρώπη. Σύμφωνα με τον Χόμπσμπαουμ:
o Μπίσμαρκ ήταν ο αδιαμφισβήτητος νικητής της διπλωματικής σκακιέρας για είκοσι
χρόνια μετά το 1871. Αφιερώθηκε αποκλειστικά και με επιτυχία στην διατήρηση της
ειρήνης μεταξύ των Δυνάμεων.
3
Οι Γάλλοι αδυνατούσαν να συνέλθουν από την ταπείνωση που είχαν υποστεί
από τους Γερμανούς στον μεταξύ τους πόλεμο, καθώς και την απώλεια των δυο
επαρχιών, της Αλσατίας και της Λορένης. Η προσάρτηση αυτή είχε προκαλέσει
ευρύτατη δυσαρέσκεια στη Γαλλία είχε δημιουργήσει την επιθυμία για εκδίκηση και
οδήγησε μια πολιτική απέναντι στην Γερμανία γνωστή ως ρεβανσισμός
4
.
Με τα χρόνια η Γαλλία κατάφερε να ανακάμψει από την ήττα όμως ήταν
εδαφικά και πληθυσμιακά μικρότερη από την Γερμανία συνεπώς και η βιομηχανία
της ήταν μικρότερη ενώ δημιουργήθηκε ένα κλίμα ανασφάλειας δίπλα στον πιο
ισχυρό γείτονά της.5
Συνεπώς, όλα αυτά αποτέλεσαν τις συνέπειες του
Γαλλοπρωσικού πολέμου.
1.1.3. Η Δημιουργία των συμμαχιών
Στόχος της Γαλλίας ήταν η απομόνωση της Γερμανίας. Για τον λόγο αυτό ο
Μπίσμαρκ ήθελε να αποφύγει ένα πόλεμο ανάμεσα σε δύο μέτωπα που θα έβρισκε
την Γερμανία περικυκλωμένη από εχθρούς. Στο Συνέδριο του Βερολίνου με το οποίο
εκτονώνεται η Ανατολική Κρίση (1875-1878) ο Μπίσμαρκ επιδίωξε να συμμαχήσει
με την Αυστροουγγαρία υπογράφοντας ένα χρόνο μετά (1879) την Διπλή Συμμαχία.
Με δεδομένο ότι οι δύο χώρες δεν είχαν τις καλύτερες σχέσεις κατά το παρελθόν (είχε προηγηθεί ο αυστροπρωσικός πόλεμος του 1866), o Μπίσμαρκ είδε την
συμμαχία ως έναν τρόπο να αποτρέψει την απομόνωση της Γερμανίας και να
διατηρήσει την ειρήνη, καθώς η Ρωσία δεν θα ήταν δυνατό να πολεμήσει εναντίον
των δύο αυτοκρατοριών. H απέχθεια της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας για τη
Ρωσία, ένωσε τις δυο χώρες για μια κοινή αιτία.6
Λίγα χρόνια μετά, η διπλή αυτή συμμαχία ισχυροποιήθηκε με την προσθήκη
της Ιταλίας (1882). Η Ιταλία καθώς ήταν δυσαρεστημένη με την Γαλλία για την
κατάληψη της Τυνησίας, κατέφυγε στη συμμαχία Γερμανίας-Αυστροουγγαρίας και
με αυτό τον τρόπο διαμορφώθηκε η Τριπλή Συμμαχία7
. Βέβαια, οι σχέσεις της
Ιταλίας με την Αυστροουγγαρία δεν ήταν οι καλύτερες λόγω των αλύτρωτων
ιταλικών κτήσεων του Τρεντίνο και της Ίστρια που βρίσκονταν υπό αυστριακή
κατοχή. Επίσης, είχαν προηγηθεί αρκετές πολεμικές συγκρούσεις ανάμεσα στις δύο
χώρες τα προηγούμενα χρόνια (1820-21, 1848-49, 1859, 1866) και για το λόγο αυτό
οι σχέσεις των δύο χωρών ήταν τεταμένες. Κατόπιν τούτου η συμμαχία είχε καθαρά
αμυντικό χαρακτήρα. Όπως επίσης και η συμμαχία που υπογράφηκε ανάμεσα σε
Σερβία και Αυστροουγγαρία (1881)8
.
Το επόμενο διάστημα (1883) υπογράφηκε η μυστική συμφωνία με την
Ρουμανία προκειμένου η χώρα να αποτελέσει κέντρο σταθερότητας στην
Νοτιοανατολική Ευρώπη. Κι αυτή η χώρα όμως είχε τις διαφορές της με την
Αυστροουγγαρία. Η περιοχή της Τρανσυλβανίας και η πολιτική που ακολουθούσαν
οι Ούγγροι στην περιοχή ήταν ο κυριότερος λόγος δυσαρέσκειας με την
Αυστροουγγαρία.9
Το 1887 ο καγκελάριος Μπίσμαρκ είχε καταφέρει να συμμαχήσει με την
Ρωσία και οι δύο αυτές χώρες υπέγραψαν την Συνθήκη Αντασφάλισης. Με την
συμμαχία αυτή η Γερμανία είχε εξασφαλίσει την στρατιωτική στήριξη της Ρωσίας σε περίπτωση πολέμου με την Γαλλία και η Ρωσία με την σειρά της σε περίπτωση
πολέμου με την Αυστροουγγαρία.10
Η συμμαχία ανάμεσα σε Γερμανία και Ρωσία δεν έμελλε να μακροημερεύσει.
Με την άνοδο του Γουλιέλμου Β' στο θρόνο της Γερμανίας (1888) η εξωτερική
πολιτική της Γερμανίας άλλαξε. Ο Γουλιέλμος πίστευε ότι η φιλική σχέση του με τον
Τσάρο και οι συγγενικοί δεσμοί που τους ένωναν θα ήταν αρκετοί για να
εξασφαλίσει περαιτέρω τους διπλωματικούς δεσμούς ενώ θεώρησε ότι η διατήρηση
ενός στενού δεσμού με τη Ρωσία θα έβλαπτε τους στόχους του να προσελκύσει τη
Βρετανία ως σύμμαχο με την Γερμανία
Ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε Ρωσία και
Αυστροουγγαρία για τα Βαλκάνια, σε συνδυασμό με τις τεταμένες σχέσεις ΡωσίαςΑγγλίας εξαιτίας της επιρροής της Ρωσίας στα Βαλκάνια και καθώς ο ρωσικός
στόχος για τον έλεγχο των στενών των Δαρδανελίων απειλούσε τα βρετανικά
αποικιακά συμφέροντα στη Μέση Ανατολή12. Για όλους τους παραπάνω λόγους η
Γερμανία αποφάσισε ότι έπρεπε να λήξει η Συνθήκη Αντασφάλισης το 189013. Η μη
ανανέωση της Συνθήκης με τη Ρωσία επηρέασε και την εσωτερική πολιτική στη
Γερμανία καθώς αποτέλεσε ένα από τους σημαντικότερους λόγους της παραίτησης
του Μπίσμαρκ από τη καγκελαρία.
Με την απομάκρυνση του Μπίσμαρκ από την πολιτική και την αλλαγή
πλεύσης στην εξωτερική πολιτική της Γερμανίας, η Γαλλία δεν άφησε την ευκαιρία
ανεκμετάλλευτη και επεδίωξε να ξεφύγει από την διπλωματική απομόνωση που είχε
υποστεί εξαιτίας την συμμαχίας της Γερμανίας με τις περισσότερες ηπειρωτικές
δυνάμεις της Ευρώπης. Μετά από συνεχείς διαπραγματεύσεις εξασφάλισε μια
στρατιωτική σύμβαση το 1892, που προέβλεπε αμοιβαία στρατιωτική βοήθεια σε
περίπτωση γερμανικής επίθεσης. Η επικύρωση της στρατιωτικής σύμβασης ήρθε δύο
χρόνια αργότερα (1894) με την υπογραφή της Γαλλορωσικής Συμμαχίας όχι μόνο σε
στρατιωτικό αλλά αυτή την φορά και σε πολιτικό επίπεδο14
. Η νέα αυτή συμμαχία
αποτέλεσε το αντίβαρο στην Τριπλή Συμμαχία Γερμανίας-Αυστροουγγαρίας- Ιταλίας
1.1.4. Ο ρόλος της Βρετανίας
Η Βρετανία ακολούθησε την πολιτική της Απομόνωσης (Splendid Isolation) κατά
την οποία στόχος ήταν να παραμείνει η χώρα μακριά από συμμαχίες με άλλα κράτη,
να διατηρήσει τις ισορροπίες στην Ευρώπη, να προστατεύσει τις αποικίες της και
τους εμπορικούς δρόμους που οδηγούν σε αυτές15
. Η πολιτική που εισηγήθηκε μετά
το τέλος του Γαλλοπρωσικού πολέμου εγκαταλείφθηκε στο τέλος του 19ου αιώνα.
Μεγάλο ρόλο σε αυτό διαδραμάτισε η νέα πολιτική που ακολούθησε η Γερμανίας
στην μετά Μπίσμαρκ εποχή. Εγκαταλείποντας τον ρόλο του ειρηνοποιού ακολούθησε
πλέον μια επιθετική εξωτερική πολιτική. Η απόκτηση αποικιών και η ανάπτυξη ενός
ισχυρού ναυτικού ήταν οι βασικοί στόχοι της πολιτικής που έθεσαν την χώρα στην
αναζήτηση για μια θέση στον ήλιο. (Κατά την περίοδο αυτή επινοήθηκε και το
σχέδιο Σλίφεν (der Schlieffen Plan) για την διεξαγωγή ενός πολέμου σε δυο μέτωπα
απέναντι σε Γαλλία δυτικά και Ρωσία ανατολικά).
Στις αρχές του 20ου αιώνα η Βρετανία εγκατέλειψε την πολιτική της
Απομόνωσης, καθώς βρέθηκε απομονωμένη και χωρίς συμμάχους κατά την διάρκεια
του Πολέμου των Μπόερς. Προχώρησε στη σύναψη συμμαχιών πρώτα με την
Ιαπωνία (1902) στην συνέχεια με την Γαλλία υπέγραψαν την Εγκάρδια Συνεννόηση
(Entente Cordiale, 1904), η οποία ολοκληρώθηκε με την προσθήκη της Ρωσίας στη
συμμαχία (1907)16. Η νέα πολιτική της Βρετανίας μπορεί να θεωρηθεί ως αντίδραση
απέναντι στην αρκετά επιθετική πολιτική της Γερμανίας με την ανάπτυξη ναυτικού
στόλου ικανού να απειλήσει την πρωτοκαθεδρία της Βρετανίας στη θάλασσα17
.
Επιπλέον η Βρετανία επέλεξε ως συμμάχους τη Γαλλία και τη Ρωσία και όχι τη
Γερμανία καθώς η Γερμανία ήταν πολύ αδύναμη ως σύμμαχος ώστε να αποτελέσει
ένα αποτελεσματικό αντίβαρο απέναντι στις άλλες δυνάμεις και δεν ήταν σε θέση να
παρέχει ασφάλεια στη Βρετανία και στην παγκόσμια αυτοκρατορία της κάτι το οποίο
επιτεύχθηκε μέσα από τις συμφωνίες με τη Γαλλία και την Ρωσία18
. Σύμφωνα και με το Βρετανό πρέσβη στη Ρωσία Arthur Nicolson: Ήταν “πολύ πιο εις βάρος μας να
έχουμε μια μη φιλική Γαλλία και Ρωσία από μια μη φιλική Γερμανία
1.1.5. Οι πολιτικές εξελίξεις την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα
Τα επόμενα χρόνια η ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Ιταλο-τουρκικό
πόλεμο (1911) και στους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913) ώθησε την οθωμανική
κυβέρνηση να αναζητήσει βοήθεια από τις ξένες δυνάμεις με σκοπό να
αναδιοργανώσει τις ένοπλες δυνάμεις της και να επιφέρει ολοκληρωτική
αναδιοργάνωση των στρατευμάτων της.20 Τον ρόλο αυτό ανέλαβαν να φέρουν εις
πέρας οι Γερμανοί, οι οποίοι ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα είχαν μόνιμη παρουσία
στην περιοχή. Οι υπόλοιπες δυνάμεις δεν είδαν με καλό μάτι την γερμανική ανάμιξη
στο εσωτερικό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η γερμανοποίηση του οθωμανικού
στρατού είχε ως στόχο την μετατροπή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε όργανο της
γερμανικής εξωτερικής πολιτικής κάτι το οποίο είχε ανησυχήσει έντονα τις δυνάμεις
της Αντάντ και ιδιαίτερα την Ρωσία.21
Η αποδυνάμωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας την καθιστούσε λεία στα
αδηφάγα δόντια όλων των Δυνάμεων. Ο διαφαινόμενος διαμελισμός της έκανε τις
Μεγάλες Δυνάμεις να καραδοκούν για να προσαρτήσουν τα εδάφη της.
Ο διαρκώς αυξανόμενος ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων, οι
ιμπεριαλιστικές τάσεις τους, ο εξοπλιστικός πυρετός και οι εθνικιστικές τάσεις των
κρατών, ώθησαν τα ευρωπαϊκά κράτη στο ξέσπασμα του πολέμου. Η σύναψη των
συμμαχιών που είχε σκοπό να προστατέψει τα εμπλεκόμενα κράτη από ενδεχόμενη
επίθεση, έφερε ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα. Το περιστατικό που συνέβη στο
Σεράγεβο αντί να συγκρατήσει τις εμπλεκόμενες δυνάμεις κατάφερε να εξαπλώσει
και να εμπλέξει σε μια πολεμική σύρραξη ολόκληρη την Υφήλιο.
1.1.6. Το χρονικό της δολοφονίας που πυροδότησε τον πόλεμο
Τον Ιούνιο του 1914 ο διάδοχος της αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας Φραγκίσκος
Φερδινάνδος πραγματοποίησε επίσκεψη στην Βοσνία (επαρχία της Αυστροουγγαρίας που είχε προσαρτηθεί το 1908), με σκοπό να παρακολουθήσει τις στρατιωτικές
ασκήσεις του XV και XVI Σώματος Στρατού.22 Η 28η Ιουνίου ήταν για τους
Σέρβους ημέρα μνήμης, η επέτειος από την μάχη του Κοσσόβου του 1389. Το 1914
ήταν η πρώτη χρονιά που οι Σέρβοι γιόρταζαν την επέτειο της μάχης του
Κοσσυφοπεδίου μετά την απελευθέρωση της περιοχής κατά τους Βαλκανικούς
Πολέμους 1912-13.23 Η χρονική συγκυρία της επίσκεψης του διαδόχου στην περιοχή
ήταν ατυχής, προκλητική και εντελώς καταστροφική.
Τα μέτρα ασφάλειας στην περιοχή ήταν χαλαρά ενώ η υποδοχή του κόσμου
στο πριγκιπικό ζευγάρι ήταν θερμή χωρίς να σημειωθεί κάποιο επεισόδιο, τίποτα δεν
προμήνυε τις εξελίξεις που ακολούθησαν.24 Την ίδια στιγμή βρίσκονταν στο
Σεράγεβο μέλη της εθνικιστικής οργάνωσης Ένωσις ή Θάνατος που είχαν ως στόχο
να δολοφονήσουν τον διάδοχο της αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας.
Οι σχέσεις ανάμεσα στην Αυστροουγγαρία και την Σερβία παρουσίαζαν
σημάδια βελτίωσης. Στα τέλη Μαΐου του 1914, οι δυο χώρες είχαν υπογράψει
συμφωνία για την ανταλλαγή κρατουμένων με την κατηγορία της κατασκοπείας. Μια
μικρή και ελπιδοφόρα κίνηση για βελτίωση των σχέσεων των δύο γειτονικών χωρών
που δεν επρόκειτο να διαρκέσει.25
Ο στόχος των συνωμοτών ήταν ένα χτύπημα στην καρδιά της αυτοκρατορίας,
ο τελικός αποδέκτης δεν ήταν τυχαία επιλογή για την οργάνωση. Αν και οι
αντιλήψεις του Φραγκίσκου Φερδινάνδου για την διοίκηση της αυτοκρατορίας ήταν
σαφώς πιο προοδευτικές, φιλελεύθερες και εκ διαμέτρου αντίθετες από τις ισχύουσες
αυταρχικές τακτικές του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ. Ωστόσο, ο αρχιδούκας
σαν μελλοντικός ηγεμόνας της αυτοκρατορίας σχεδίαζε μεταρρυθμίσεις για τις
σλαβικές περιοχές που θα έδιναν μεγαλύτερη αυτονομία στους πληθυσμούς κάτι το
οποίο εμπόδιζε την ένωση των Σλάβων, που αποτελούσε τον πρωταρχικό στόχο της
οργάνωσης.26
Μετά από μια αποτυχημένη προσπάθεια του Νεντέλικο
Τσαμπρίνοβιτς(Nedeljko Cabrinovic), ο οποίος έριξε μια βόμβα στο αυτοκίνητο του
αρχιδούκα και το μόνο που κατάφερε ήταν να τραυματίσει μέλη της ακολουθίας και μερικούς παρευρισκόμενους. Ο δεκαεννιάχρονος Γαβρίλο Πρίνσιπ (Gavrilo Princip)
ήταν εκείνος που κατόρθωσε να πετύχει τον στόχο. Με δυο εξ επαφής
πυροβολισμούς σκότωσε τον αρχιδούκα Φραγκίσκο Φερδινάνδο και την σύζυγο του
Σοφία.27
Η δολοφονία του Φραγκίσκου Φερδινάνδου αποτελούσε ηχηρό χτύπημα σε
αυτό που εκείνος εκπροσωπούσε, το μέλλον της αψβουργικής δυναστείας, της
αυστριακής αυτοκρατορίας και της σφυρηλατημένης κρατικής ιδεολογίας που την
συγκρατούσε ενωμένη.28
Οι εξελίξεις που ακολούθησαν το επόμενο διάστημα της δολοφονίας
1.1.7. Τα επακόλουθα της δολοφονίας
Στο άκουσμα της είδησης της δολοφονίας του Φραγκίσκου Φερδινάνδου,
προκλήθηκε στην Ευρώπη ένα αίσθημα τρόμου και ταραχής. Στη Βρετανία ο
Βασιλιάς Γεώργιος Ε΄ κήρυξε πένθος μιας εβδομάδας στην Αυλή. Ο Ρώσος
Αυτοκράτορας Νικόλαος Β΄ έστειλε τα συλλυπητήρια του στην Βιέννη. Στη
Γερμανία ο Κάιζερ Γουλιέλμος Β΄ θρηνούσε για την απώλεια του αγαπημένου του
φίλου, με τον οποίο είχαν συναντηθεί μόλις μερικές εβδομάδες νωρίτερα. Στην
Αυστρία κυριαρχούσε οργή και αγανάκτηση όλοι πίστευαν ότι πίσω από την
δολοφονία του αρχιδούκα κρυβόταν η Σερβία.29 Ο υπουργός εξωτερικών της
Αυστρο-Ουγγαρίας κόμης Λέοπολντ Μπρέχτολντ (Leopold Brechtold) πρότεινε στον
αυτοκράτορα Φραγκίσκο Ιωσήφ ένα οριστικό ξεκαθάρισμα λογαριασμών με την
Σερβία. Ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου στρατάρχης Κόνραντ (Franz Conrand
von Hontzendorff) ιδιαίτερα επιθετικός σε κάθε διπλωματική πρόκληση απαντούσε
με την κήρυξη ενός πολέμου. Η Σερβία ήταν ο κυριότερος του εχθρός της
Αυτοκρατορίας. Από το 1907 ζητούσε την εισβολή και προσάρτηση της Σερβίας
καθώς θεωρούσε πως εκεί βρισκόταν ένα φυτώριο με βλέψεις στην απόσχιση των νοτιοσλαβικών περιοχών από την αυτοκρατορία.30 Δεν ήταν τυχαίο άλλωστε που από
τον Ιανουάριο του 1913 μέχρι τον Ιανουάριο του 1914 εισηγήθηκε τον πόλεμο κατά
της Σερβίας ολόκληρες φορές.31 Αντίθετα αρχιδούκας ήταν πάντοτε εναντίον του
πολέμου, ήταν κόντρα στις αρχές κι αυτός ήταν κυριότερος λόγος που ερχόταν συχνά
σε ανοιχτή αντιπαράθεση με τον Κόνραντ. Κι όμως με τον θάνατο του βοήθησε τους
αρμόδιους να βρουν την ενέργεια που εκείνος δεν θα είχε ποτέ όσο ζούσε.
1.1.8. Διπλωματικός Πυρετός
Εκείνο το διάστημα η Σερβία βρισκόταν σε προεκλογική περίοδο και ο
πρωθυπουργός της χώρας, Νίκολα Πάσιτς (Nicola Pasic) εκτός από τα σοβαρά
εσωτερικά θέματα που είχε να αντιμετωπίσει, βρέθηκε παγιδευμένος ανάμεσα σε
έναν εσωτερικό και πλέον και σε ένα εξωτερικό εχθρό για την χώρα.33
Την επόμενη μέρα της δολοφονίας ο πρωθυπουργός Πάσιτς προειδοποίησε
την Αυστρία ότι αν δοκίμαζαν να εκμεταλλευτούν πολιτικά το λυπηρό συμβάν εις
βάρος της Σερβίας, τότε οι Σέρβοι δεν θα δίσταζαν να αμυνθούν και να εκτελέσουν το
καθήκον τους.34
Σε συνάντηση που είχε ο Φραγκίσκος Ιωσήφ με την πολιτική και
στρατιωτική ηγεσία της αυτοκρατορίας, μόνο ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Τίσα
(Count Istvan Tisza) ήταν αντίθετος με την διεξαγωγή ενός πολέμου, καθώς
υποστήριζε ότι έπρεπε να δοθεί κάποια πίστωση χρόνου στη σερβική κυβέρνηση,
ώστε να “αποδείξει την καλή της θέληση”. Με δεδομένο το γεγονός ότι χρειάζονταν
περίπου δύο εβδομάδες για την κινητοποίηση των ενόπλων δυνάμεων της
αυτοκρατορίας, ο υπουργός εξωτερικών της Αυστροουγγαρίας Μπρέχτολντ
υποχώρησε από την αρχική του θέση έως ότου επιβεβαιωνόταν περαιτέρω η ενοχή
της Σερβίας.35
Το υπόμνημα Ματσέκο που συντάχθηκε μόλις ένα μήνα πριν την δολοφονία
του Φραγκίσκου Φερδινάνδου μοιάζει πιο επίκαιρο από ποτέ. Με αναθεωρημένη τη
μορφή του υπομνήματος και μαζί με μια προσωπική επιστολή του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ προς τον Κάιζερ της Γερμανίας, ο κόμης Χόυος (Count
Alexander Graf von Hoyos) αναχωρεί για το Βερολίνο, με σκοπό να μάθει τις θέσεις
της συμμάχου για το θέμα που είχε προκύψει με τη Σερβία.
Η απάντηση του Βερολίνου ήταν άμεση και σχετικά απρόσμενη για την
αυστριακή πλευρά. Υπήρξε σύμπνοια απόψεων μεταξύ του Κάιζερ και της
γερμανικής κυβέρνησης και με τον υπουργό Πολέμου να ενημερώνει ότι ο
γερμανικός στρατός ήταν έτοιμος για κάθε εξέλιξη. Η δέσμευση της Γερμανίας για
στήριξη στην Αυστροουγγαρία για οποιοδήποτε εξέλιξη έχει μείνει γνωστή ως λευκή
επιταγή.36
Έχοντας την απόλυτη στήριξη της Γερμανίας η Αυστροουγγαρία ήταν έτοιμη
να προετοιμάσει στρατιωτική επίθεση εναντίον της Σερβίας.
Για ακόμα μια φορά ο
πρωθυπουργός της Ουγγαρίας ήταν αντίθετος με αυτή τη θέση, καθώς φοβόταν την
επέμβαση της Ρωσίας σε περίπτωση σύγκρουσης με τη σύμμαχο της, Σερβία. Αυτό
που συμφωνήθηκε από όλες τις πλευρές του υπουργικού συμβουλίου ήταν η
παράδοση ενός τελεσίγραφου προς τη Σερβία πριν από ενδεχόμενη επίθεση της.
Ωστόσο το τελεσίγραφο αυτό θα έπρεπε να ήταν διατυπωμένο με τέτοιο τρόπο ώστε
να ήταν αδύνατο από την σερβική πλευρά να το αποδεχτεί και να δοθεί οριστική
λύση μέσω στρατιωτικής επέμβασης37
.
Οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές δυνάμεις δεν έμειναν αμέτοχες στο θέμα. Γαλλία
και Ρωσία είχαν προγραμματίσει μεταξύ τους συνάντηση. Ο πρόεδρος της Γαλλίας
Πουανκαρέ (Raymond Poincare) και ο Πρωθυπουργός Βιβιανί (Rene Viviani)
πραγματοποίησαν επίσημη επίσκεψη στην Αγία Πετρούπολη. Στη συνάντηση που
είχαν οι δύο πλευρές συμφώνησαν να ακολουθήσουν μια κοινή γραμμή δράσης
αναφορικά με την κρίση που προέκυψε στα Βαλκάνια και να στηρίξουν τη Σερβία
από ενδεχόμενη αυστριακή απειλή. Ωστόσο αυτό που δεν ήξεραν οι δυο σύμμαχοι
(Γαλλία- Ρωσία) ήταν πως την στιγμή που αναχώρησε η γαλλική αντιπροσωπεία από
την Ρωσία, οι αυστριακοί ολοκλήρωναν το τελεσίγραφο με αποδέκτη τη Σερβία38
.
Μόνο τυχαία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί η συγκυρία για την αποστολή του
τελεσιγράφου στη Σερβία. Στόχος της Αυστροουγγαρίας ήταν να μην υπάρξει άμεση
επικοινωνία ανάμεσα στη Γαλλία και τη Ρωσία και να τις πιάσουν στον ύπνο, χωρίς
να μπορούν να αντιδράσουν στις εξελίξεις.
1.1.9. Το τελεσίγραφο
Το απόγευμα της 23ης Ιουλίου 1914 ο πρέσβης της Αυστροουγγαρίας στο Βελιγράδι
Γκήσλ (Baron Giesl von Gieslingen) είχε μεταβεί στο Υπουργείο Εξωτερικών με
σκοπό να παραδώσει στον υπουργό Οικονομικών της Σερβίας Πάτσου (Lazar Pacu),
που αντικαθιστούσε τον πρωθυπουργό Πάσιτς, ένα σημαντικό μήνυμα.
Το τελεσίγραφο της Αυστροουγγαρίας είχε διορία σαράντα οκτώ ωρών και με
τη λήξη της προθεσμίας εάν δεν υπήρχε απάντηση ή αν η απάντηση δεν ήταν
ικανοποιητική ο Γκήσλ ήταν εξουσιοδοτημένος να διακόψει τις διπλωματικές σχέσεις
με την Σερβία και να επιστρέψει στη Βιέννη.39
Το τελεσίγραφο περιείχε δέκα όρους, οι οποίοι έπρεπε όλοι να γίνουν δεκτοί
από την σερβική κυβέρνηση. Οι απαιτήσεις της Αυστροουγγαρίας ήταν τέτοιες που
καμία κυβέρνηση δεν θα μπορούσε να τις δεχτεί στο σύνολο τους.
Η αντίδραση του Έντουαρντ Γκρέυ στο αυστριακό τελεσίγραφο ήταν πως
πρόκειται για το πιο φοβερό έγγραφο που είχε δει να απευθύνεται από ένα κράτος σε
άλλο που ήταν ανεξάρτητο, ενώ ο Ουίνστον Τσόρτσιλ περιέγραψε το ύφος του
τελεσίγραφου ως το πιο αναιδές έγγραφο του είδους του που έχει ποτέ γραφτεί.40
Έχοντας απευθυνθεί και λάβει την στήριξη της Ρωσίας, η Σερβία απάντησε
στο αυστριακό τελεσίγραφο αποδεχόμενη τους εννέα από τους δέκα όρους του. Ο
μοναδικός όρος που απορρίφθηκε ολοκληρωτικά ήταν το σημείο 6 που σύμφωνα με
αυτό ζητούσε την συμμετοχή Αυστριακών αξιωματούχων στη δίωξη των ενόχων για
τη δολοφονία. Ο όρος αυτός πέρα από αντισυνταγματικός έθιγε και την κυριαρχία της
ίδιας της Σερβίας.41
Ο πρωθυπουργός Πάσιτς παρέδωσε ο ίδιος την απάντηση της σερβικής
κυβέρνησης στον αυστριακό εκπρόσωπο. Αμέσως ο Γκήσλ παρέδωσε στον Πάσιτς
μια επιστολή που τον ενημέρωνε πως εγκατέλειπε το Βελιγράδι. Ο πόλεμος
βρισκόταν προ των πυλών Η απάντηση της Σερβίας αποτελούσε ένα αριστούργημα διπλωματικής
αμφισημίας. Ο ίδιος ο συντάκτης του αυστριακού τελεσιγράφου χαρακτηρίζει το
σερβικό κείμενο ως το πιο λαμπρό δείγμα διπλωματικής δεινότητας.42
Κι όμως οι αποφάσεις είχαν ήδη ληφθεί, παρά τις προσπάθειες της Βρετανίας
για λύση του ζητήματος μέσα από ένα συνέδριο όπου Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία και
Γερμανίας θα επίλυαν την διαμάχη ανάμεσα σε Αυστρία και Σερβία.43 Λίγα χρόνια
νωρίτερα, ο υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας Έντουαρντ Γκρέυ είχε
προειδοποίησει προφητικά τον πρέσβη της Γερμανίας κόμη Λιχνόφσκυ: Αν προέκυπτε
ευρωπαϊκός πόλεμος λόγω επίθεσης της Αυστρίας εναντίον της Σερβίας και η Ρωσία
πιεσμένη από την κοινή γνώμη, προέλαυνε εναντίον της Γαλικίας αντί να υποστεί μια
ταπείνωση αντίστοιχη με εκείνη του 1909, υποχρεώνοντας τη Γερμανία να προστρέξει
σε βοήθεια της Αυστρίας, τότε μοιραία η Γαλλία θα έμπαινε στο παιχνίδι και κανείς δεν
θα μπορούσε να προβλέψει τι άλλες εξελίξεις θα ακολουθούσαν.44
Αμέσως ο Πάσιτς κήρυξε γενική επιστράτευση του σερβικού στρατού ενώ
και το Γενικό Επιτελείο της Ρωσίας διέταξε προπαρασκευαστική περίοδο πολέμου.45
Ο Κάιζερ της Γερμανίας επικαλούμενος τους συγγενικούς του δεσμούς με
τον Τσάρο, ζητά από τον ξάδερφο του να σταματήσει τις πολεμικές προετοιμασίες
και να μείνει αμέτοχος στην διένεξη της Αυστροουγγαρίας και Σερβίας. Όμως ούτε
και η προσωπική προσέγγιση των δυο αυτοκρατόρων κατάφερε να αποτρέψει την
συμμετοχή τους στην πολεμική σύγκρουση που θα ξεκινούσε.46
Στις 28 Ιουλίου 1914 ο αυτοκράτορας της Αυστροουγγαρίας, Φραγκίσκος
Ιωσήφ υπογράφει την κήρυξη πολέμου εναντίον της Σερβίας. Ο πόλεμος που θα
τελείωνε όλους τους πολέμους μόλις είχε ξεκινήσει. Σερβικός πόλεμος σήμαινε
γενικός ευρωπαϊκός πόλεμος.
1.1.10. Η κήρυξη του πολέμου και το ντόμινο των εξελίξεων
Με την κήρυξη του πολέμου στη Σερβία πυροδοτείται στην Ευρώπη ένα
ντόμινο εξελίξεων που οδηγεί στη διαδοχική εμπλοκή των χωρών στον πόλεμο και
χωρίζει την ήπειρο σε δύο άξονες όπου τα συμβαλλόμενα μέλη κήρυτταν πόλεμο
στην αντίπαλη πλευρά. Μέχρι το 1918 διακηρύχθηκαν εξήντα κηρύξεις πολέμου.
Η Ρωσία από την πλευρά της ανακοίνωσε γενική επιστράτευση προκειμένου
να βοηθήσει τη Σερβία. Σε αντίδραση της ρωσικής επιστράτευσης, η Γερμανία
κήρυξε τον πόλεμο στη Ρωσία (1 Αυγούστου 1914)48. Ακολούθως Γερμανοί και
Γάλλοι αντάλλαξαν μεταξύ τους κηρύξεις πολέμου. Οι Γερμανοί σκόπευαν να θέσουν
σε εφαρμογή το σχέδιο Σλίφεν. Σύμφωνα με αυτό έπρεπε να κρατήσουν τους Ρώσους
στα ανατολικά, και με ένα ελιγμό να χτυπήσουν γρήγορα τη Γαλλία, ώστε στη
συνέχεια να ο γερμανικός στρατός, μαζί με την Αυστροουγγαρία, να πολεμήσουν
εναντίον των Ρώσων. Έπρεπε λοιπόν να γίνει εισβολή στις Κάτω Χώρες
(Λουξεμβούργο και Βέλγιο) προκειμένου να παρακάμψουν στα βόρεια τις ισχυρές
οχυρώσεις κατά μήκος των γαλλικών συνόρων. Μετά την κατάκτηση των Κάτω
Χωρών, ο γερμανικός στρατός θα συνέχιζε στη βόρεια Γαλλία, για να στρέψει το
γαλλικό στρατό προς τα δυτικά και να καταλάβει τη γαλλική πρωτεύουσα.
Αυτό που δεν υπολόγισε η Γερμανία ήταν αντίδραση του Βελγίου στο
γερμανικό τελεσίγραφο, καθώς και η εμπλοκή της Βρετανίας.49 Σύμφωνα με την
Συνθήκη του Λονδίνου (1839) οι Δυνάμεις της Ευρώπης (Βρετανία, Γερμανία,
Ρωσία, Αυστρία, Ολλανδία) είχαν εγγυηθεί την ουδετερότητα του Βελγίου,50 η
καταπάτηση της σήμανε την κήρυξη πολέμου στη Γερμανία από την Βρετανία (4
Αυγούστου)
1.2. Τα Μέτωπα του πολέμου και οι καθοριστικής σημασίας μάχες
Ο πόλεμος κρίθηκε σε πέντε μέτωπα (Δυτικό, Ανατολικό, Βαλκανικό,
Αφρικανικό, Μέσης Ανατολής) και μάχες δόθηκαν σε όλες τις επιφάνειες (ξηρά,
αέρα, θάλασσα) με όλα τα στρατεύματα να βρίσκονται σε ετοιμότητα. Μερικές από τις σημαντικές μάχες του πρώτου παγκοσμίου πολέμου που
έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο στην εξέλιξη αλλά και την έκβαση του πολέμου είναι οι
παρακάτω:
1.2.1. Η Μάχη του Τάνενμπεργκ (Αύγουστος 1914)
Τον Αύγουστο του 1914 πραγματοποιήθηκε η μάχη του Τάνενμπεργκ
ανάμεσα στις δυνάμεις της Γερμανίας και της Ρωσίας. Οι Γερμανοί ακολουθώντας το
σχέδιο Σλίφεν είχαν στείλει όλο τον στρατό στο Δυτικό Μέτωπο με σκοπό να
νικήσουν γρήγορα τους Γάλλους και στη συνέχεια να επικεντρωθούν στο Ανατολικό
Μέτωπο και να αντιμετωπίσουν τον ρωσικό στρατό που ήταν ο μεγαλύτερος και
ισχυρότερος της εποχής.
Την διοίκηση του ρωσικού στρατού είχε αναλάβει ο Μέγας Δούκας Νικόλαος.
Στόχος της Ρωσίας ήταν να βοηθήσει τη σύμμαχο της Γαλλία που δεχόταν την
επίθεση των Γερμανών στο Δυτικό Μέτωπο και να αποπροσανατολίσει τους
αντιπάλους. Δύο ρωσικές στρατιές εισέβαλαν στην Ανατολική Πρωσία.52 Στις 20
Αυγούστου η 1η Ρωσική Στρατιά με επικεφαλής τον στρατηγό Ρένενκαμπαφ (Paoul
von Rennenkampf) νίκησε οκτώ τμήματα της 8ης Μεραρχίας της Γερμανίας στο
ανατολικό μέτωπο. Μέχρι τότε η δεύτερη ρωσική στρατιά με επικεφαλής τον
στρατηγό Σαμσόνοφ (Aleksander Samsonov) διέσχισε τα νότια σύνορα της
Ανατολικής Πρωσίας και απείλησε τρία γερμανικά στρατεύματα. Οι Γερμανοί
επιτέθηκαν στην αριστερή πλευρά του στρατού του Σαμσόνοφ, αναγκάζοντας τους
Ρώσους να υποχωρήσουν.
Η αντεπίθεση που πραγματοποίησαν οι Ρώσοι βοήθησε τους δύο ρωσικούς
στρατούς στη διαφυγή τους στα νοτιοανατολικά. Ωστόσο, οι Γερμανοί συνέχισαν να
τους καταδιώκουν. Ο Ρωσικός στρατός βρισκόταν περικυκλωμένος από τον
γερμανικό χωρίς να μπορεί ξεφύγει.53 Αποτέλεσμα αυτής της ενέργειας ήταν η
αποδιοργάνωση του ρωσικού στρατού και η επακόλουθη ήττα. Ο στρατηγός
Σαμσόνοφ μη μπορώντας να αντέξει την ταπείνωση που υπέστη, αυτοκτόνησε. Μέχρι
το τέλος του μήνα οι Γερμανοί κατέλαβαν 92.000 φυλακισμένους και κατέστρεψαν
το ήμισυ της 2ης Ρωσικής Στρατιάς. Συνολικά, οι Ρώσοι έχασαν περίπου 250.000 άνδρες καθώς και στρατιωτικό
εξοπλισμό.54 Το μόνο θετικό από τη Μάχη του Τάνενμπεργκ ήταν ότι αποτέλεσε έναν
αντιπερισπασμό των Γερμανών από την επίθεση στη Γαλλία. Δίνοντας με αυτό τον
τρόπο την ευκαιρία στους Γάλλους να αντισταθούν στην επίθεση κατά την πρώτη
μάχη του Μάρνη.
1.2.2 Η πρώτη Μάχη του Μάρνη (Σεπτέμβριος 1914)
Πρόκειται για την συνδυασμένη γαλλο-βρετανική αντεπίθεση που
εξαπέλυσαν εναντίον των γερμανικών στρατευμάτων υπό την ηγεσία του Γάλλου
στρατηγού Ζοζέφ Ζόφρ, ενώ με αυτή την μάχη ξεκίνησε και ο πόλεμος των
χαρακωμάτων.
Ο γερμανικός στρατός στράφηκε δυτικά κοντά στη Μάγχη, ενώ στη συνέχεια
νότια ώστε να αποκόψει την γαλλική υποχώρηση. Εάν το σχέδιο δράσης επιτύγχανε,
ο γερμανικός στρατός θα περικύκλωνε τον γαλλικό στρατό από το βορρά και θα
καταλάμβανε το Παρίσι. Ωστόσο, μια γαλλική επίθεση στη Λορένη προκάλεσε την
αντεπίθεση των Γερμανών. Η γαλλική άμυνα ισχυροποιήθηκε με την αποστολή
στρατευμάτων ώστε να ενισχύσουν την αριστερή πλευρά. Τα γερμανικά στρατεύματα
της βόρειας πτέρυγας ήταν αδύναμα μετά την αφαίρεση τμημάτων για να
πολεμήσουν στο Ανατολικό Μέτωπο.
Ο γερμανικός στρατός για να φτάσει στη βόρεια πλευρά του Παρισιού,
έπρεπε να περάσει μέσα από την κοιλάδα του ποταμού Μάρνη και πέρα από τις
γαλλικές άμυνες. Στις 3 Σεπτεμβρίου, ο Γάλλος στρατηγός Ζόφρ διέταξε τη διακοπή
της γαλλικής υποχώρησης, ενώ τρεις μέρες αργότερα ενίσχυσε την αριστερή πλευρά
και άρχισε η επίθεση. Η κίνηση αυτή υποχρέωσε τον στρατηγό Kluck να σταματήσει
την γερμανική προέλαση για να στηρίξει την αδύναμη πλευρά του. Η αντεπίθεση
από τον γαλλικό και βρετανικό στρατό οδήγησε στην πρώτη μάχη του Μάρνη. Οι
γερμανικές αρχές διέταξαν την άμεση υποχώρηση των στρατευμάτων καθώς οι
Γερμανοί είχαν απομακρυνθεί από τις προμήθειες τους και δεν μπορούσαν να
ανταπεξέλθουν.
Μέχρι τις 11 Σεπτεμβρίου οι Γερμανοί είχαν υποχρεωθεί σε πλήρη
υποχώρηση και αποσύρθηκαν προς βορρά κατά μήκος του ποταμού Αιν. Το Παρίσι είχε σωθεί από τη γερμανική κατοχή και ο γερμανικός στρατός είχε απωθηθεί σε
απόσταση εβδομήντα χιλιομέτρων από την γαλλική πρωτεύουσα.
Παρά τις μεγάλες απώλειες που είχε και για τις δύο πλευρές η μάχη του
Μάρνη ήταν μια μεγάλης στρατηγικής σημασίας νίκη για τα συμμαχικά
στρατεύματα καθώς επέτρεψε στις δυνάμεις της Αντάντ να συνεχίσουν τον πόλεμο.
Η ήττα στη μάχη του Μάρνη είχε ως αποτέλεσμα για την Γερμανία την αποτυχία του
σχεδίου δράσης, (το σχέδιο Σλίφεν), ενώ κόστισε και την θέση του αρχηγού του
γενικού επιτελείου στρατού, στρατηγού Μόλτκε την θέση του οποίου ανέλαβε ο
στρατηγός Φάλκενχαιν (Erich von Falkenhayn)
1.2.3. Η Μάχη της Υπρ (Οκτώβριος- Νοέμβριος 1914)
Η πρώτη μάχη της Υπρ είναι η πρώτη από μια σειρά τριών μαχών που
έλαβαν μέρος στην περιοχή μέχρι το 1917, ενώ είναι η τελευταία που δόθηκε τον
πρώτο χρόνο του πολέμου. Γύρω από την κατεχόμενη από τους Βρετανούς βελγική
πόλη της Υπρ, ο Γερμανός στρατηγός Φάλκενχαιν ενίσχυσε τα γερμανικά
στρατεύματα με σκοπό να επιτεθεί στις συμμαχικές γραμμές και να καταλάβει την
πόλη, καθώς και τον έλεγχο των λιμανιών που βρίσκονται κοντά (Καλαί και
Βουλώνη) και εκβάλλουν στη Βόρεια Θάλασσα. Η αριθμητική υπεροχή των
Γερμανών ήταν αρκετά μεγάλη (έξι προς ένα).
Η επίθεση των Γερμανών άρχισε με τα γαλλικά, βρετανικά και βελγικά
στρατεύματα να προσπαθούν να ανακόψουν την επίθεση. Οι επιθετικές προσπάθειες
των Γερμανών συνεχίστηκαν με τα βρετανικά κυρίως στρατεύματα να επωμίζονται το
βάρος της επίθεσης και να ανακόπτουν την πορεία των Γερμανών.
Παρά τις μεγάλες απώλειες των Βρετανών, η πρώτη μάχη της Υπρ κερδήθηκε
από τις συμμαχικές δυνάμεις της Αντάντ.56 Τα πρώτα χιόνια που έπεφταν στην
περιοχή επέβαλαν το τέλος των πολεμικών επιχειρήσεων για τον πρώτο χρόνο του
πολέμου. Στο κενό αυτό διάστημα και οι δύο πλευρές εργάζονται εντατικά για την
κατασκευή των χαρακωμάτων που εκτείνονταν από την Βόρεια Θάλασσα μέχρι τα
σύνορα με την Ελβετία.57 Οι επόμενες δύο μάχες που πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή έμειναν γνωστές κυρίως για την εκτεταμένη χρήση χημικών όπλων και από
τις δύο πλευρές
1.2.4 Μάχη του Βερντέν (Φεβρουάριος - Νοέμβριος 1916)
Πρόκειται για την μεγαλύτερη σε διάρκεια μάχη, κατά την περίοδο του Α΄
Παγκοσμίου Πολέμου. Διήρκησε δέκα ολόκληρους μήνες και αποτέλεσε μια από τις
φονικότερες μάχες του πολέμου. Ξεκίνησε με την επίθεση των Γερμανών στην
οχυρωμένη πόλη του Βερντέν (Verdun), στην βόρειο-ανατολική Γαλλία και σκληρές
μάχες δόθηκαν στα χαρακώματα της περιοχής. Οι Γάλλοι άντεξαν στις επιθέσεις,
προσπαθώντας να μην σπάσουν τις αμυντικές γραμμές. Με σκοπό να
αποπροσανατολίσουν τις γερμανικές δυνάμεις από το Βερντέν, οι Ρώσοι αποφάσισαν
να επιτεθούν στο Ανατολικό Μέτωπο, ενώ οι Άγγλοι από το καλοκαίρι του 1916
είχαν αρχίσει να βομβαρδίζουν τα γερμανικά χαρακώματα κοντά στον ποταμό Σομ.
Στο τέλος του χρόνου οι Γάλλοι υπό τον στρατηγό Πεταίν (Philippe Petain), ο
οποίος βελτιώνοντας τις συνθήκες διαβίωσης των στρατιωτών και ανυψώνοντας το
ηθικό τους και αυξάνοντας τη ροή των εφοδίων, των ενισχύσεων καθώς και του
πυροβολικού κατάφερε να επιτεθεί και να απομακρύνει τους Γερμανούς από ζωτικής
σημασίας θέσεις και να επιτύχει, παρά τις μεγάλες απώλειες, μια σημαντικής νίκη για
τα συμμαχικά στρατεύματα στο Δυτικό Μέτωπο
1.2.5. Μάχη της Γιουτλάνδης (31 Μαΐου - 1 Ιουνίου 1916)
Εκτός από την ξηρά μάχες δίνονταν και στη θάλασσα. Η αναμέτρηση
ανάμεσα στο Στόλο Ανοικτής Θάλασσας του Γερμανικού Αυτοκρατορικού Ναυτικού
(Hochseeflotee) και τον Μεγάλο Στόλο του Βασιλικού Ναυτικού του Ηνωμένου
Βασιλείου (Grand Fleet) στην ναυμαχία της Γιουτλάνδης αποτέλεσε τη μεγαλύτερη
σε έκταση ναυτική μάχη κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά την διάρκεια
καταδίωξης γερμανικών υποβρυχίων στη Βόρεια Θάλασσα, ο βρετανικός στόλος του
ναυάρχου Τζέλικο (John Jellicoe) και η ναυτική δύναμη του αντιναυάρχου Μπίτι
(David Beatty) ήρθαν
αντιμέτωποι με ενέδρα που είχαν στήσει ο Γερμανός
αντιναύαρχος Χίπερ ( Franz von Hipper)και ο ναύαρχος Σέερ (Reinhard Scheer).
Αν και με αριθμητικό μειονέκτημα οι Γερμανοί, αλλά με μεγαλύτερη ακρίβεια
στο στόχο τους κατάφεραν να προκαλέσουν περισσότερες απώλειες στο Βρετανικό ναυτικό, τόσο σε έμψυχο, όσο και σε άψυχο δυναμικό. Οι συνολικές απώλειες των
Βρετανών ήταν δεκατέσσερα πλοία και περισσότεροι από έξι χιλιάδες άνδρες, έναντι
έντεκα πλοίων και δυο μισή χιλιάδων ανδρών των Γερμανών. Το αποτέλεσμα της
ναυμαχίας της Γιουτλάνδης ήταν πρακτικά μια νίκη των Γερμανών αλλά από
στρατηγικής πλευράς η μάχη επιβεβαίωσε τη βρετανική ναυτική κυριαρχία και
εξασφάλισε τον έλεγχο της Βόρειας Θάλασσας χωρίς να δοθούν ποτέ σοβαρά
θέματα αμφισβήτησης του βρετανικού ελέγχου
Ακόμα μία σπάνια έγχρωμη φωτογραφία που δείχνει την ύπαιθρο της Φλάνδρας μετά τη Μάχη της Passchendaele (τρίτη Υπρ) το 1917.
1.2.6. Μάχη του Καπορέτο (Οκτώβριος- Νοέμβριος 1917)
Το κέντρο των πολεμικών επιχειρήσεων στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμος ήταν
σίγουρα το Δυτικό Μέτωπο. Πέρα από αυτό πολλές μάχες δόθηκαν και στα υπόλοιπα
μέτωπα. Ένα από αυτά ήταν και το Ιταλικό. Η Ιταλία αν και σύμμαχος της Γερμανίας
και της Αυστροουγγαρίας ήδη από το 1892, με το ξέσπασμα του πολέμου αποφάσισε
να τηρήσει ουδέτερη στάση καθώς ο πόλεμος που ξεκίνησε ήταν επιθετικός και
σύμφωνα με την συνθήκη που είχε υπογράψει, θα έπρεπε να λάβει μέρος στον πόλεμο
σε περίπτωση που μια εκ των συμμάχων της χώρας δεχόταν επίθεση από τρίτη χώρα.
Μέτα από συμφωνία που είχε με την Βρετανία, Γαλλία, Ρωσία (26 Απριλίου 1915),60
η Ιταλία εισήλθε στον πόλεμο με το πλευρό της Αντάντ, κηρύσσοντας τον πόλεμο
στην Αυστροουγγαρία (23 Μαΐου 1915).61 Η κίνηση αυτή επιβεβαίωσε τις
πεποιθήσεις του αυστριακού στρατάρχη Κόνραντ, ο οποίος παρομοίαζε την Ιταλία
σαν “ένα φίδι του οποίου το κεφάλι δεν έχει συνθλιβεί εγκαίρως”.62
Στόχος αυτού του μετώπου ήταν να ελαφρύνει την πίεση από το Δυτικό
Μέτωπο. Μετά από πολλές μάχες που δόθηκαν στην περιοχή του ποταμού Ιζόντσο,
για δύο χρόνια, οι ιταλικές και αυστροουγγρικές δυνάμεις παρέμεναν στάσιμες. Η
μάχη του Καπορέτο ήταν η δωδέκατη μάχη του Ιζόντσο, υπό τις οδηγίες του
στρατηγού Καντόρνα (Luigi Candorna) οι ιταλικές δυνάμεις προσπάθησαν να
απωθήσουν τις επιθέσεις των αυστρο-γερμανικών δυνάμεων.
Η αναποτελεσματικότητα του ιταλικού στρατού ήταν και η κύρια αιτία της
υποχώρησης κοντά στον ποταμό Πιάβε (κοντά στη Βενετία) που διέταξε ο Καντόρνα καθώς ο ιταλικός στρατός απειλούνταν από κατάρρευση. Ωστόσο οι προσπάθειες των
αυστρο-γερμανικών δυνάμεων απέφερε ελάχιστα κέρδη. Η ήττα του ιταλικού
στρατού στη μάχη του Καπορέτο καθώς και οι μεγάλες απώλειες που αυτή
προξένησε, είχαν ως αποτέλεσμα την αντικατάσταση του στρατηγού Καντόρνα από
τον στρατηγό Ντίαζ (Armando Diaz), όπως επίσης και την αποστολή συμμαχικών
δυνάμεων για την ενίσχυση του Ιταλικού Μετώπου.
Γάλλος στρατιώτης πυροβολείται κατά τη διάρκεια αντεπίθεσης στο Βερντέν.
1.2.7. Τα υπόλοιπα μέτωπα και η είσοδος των Ηνωμένων Πολιτειών της
Αμερικής στον πόλεμο
Στην Μέση Ανατολή οι δυνάμεις μάχονται για να αποκτήσουν τον έλεγχο των
περιοχών, όπου βρίσκονται οι πετρελαιοπηγές. Τα αραβικά φύλλα ενωμένα κατόπιν
μεσολάβησης του αξιωματικού Τ.Ε. Λόρενς(ευρύτερα γνωστός με το προσωνύμιο
Λόρενς της Αραβίας) πολεμούσαν με το πλευρό των Βρετανών εναντίον των
Οθωμανικών Δυνάμεων. Αποτέλεσμα όλων αυτών των επιχειρήσεων ήταν και η
κατάληψη της Ιερουσαλήμ (11 Δεκεμβρίου 1917). Μάχες δόθηκαν και στην
αφρικανική ήπειρο στις αποικίες των δυνάμεων (Βρετανίας, Γαλλίας, Γερμανίας) με
σκοπό την εναλλαγή της σφαίρας επιρροής από την μια αποικιοκρατία στη άλλη.64
Σημαντική είναι η συμβολή των “άσσων” πιλότων μαχητικού που κατάφερναν να
καταρρίπτουν εχθρικά αεροσκάφη. Ο πιο επιτυχημένος ιπτάμενος άσσος με
ογδόντα(80) καταρρίψεις είναι ο γερμανός Μάνφρεντ φον Ριχτχόφεν, γνωστός ως
«Κόκκινος Βαρόνος».65
Μετά την μάχη της Γιουτλάνδης ο υποβρύχιος πόλεμος που δίνουν οι
Γερμανοί εντείνεται κατά πάντων χωρίς διακρίσεις σε πολεμικά, εμπορικά και
επιβατικά πλοία. Η κίνηση αυτή προκάλεσε την έντονη αντίδραση των ΗΠΑ, που δεν
άργησαν να ανταπαντήσουν.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες με την κήρυξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου
προτίμησαν να κρατήσουν ουδέτερη στάση στην ευρωπαϊκή, όπως φαίνεται, διένεξη
που έχει μόλις ξεσπάσει. Μάλιστα ο πρόεδρος Γούιντροου Ουίλσον αντιστεκόταν
σθεναρά στο αίτημα εισόδου της χώρας στον πόλεμο, που η αντιπολίτευση ζητούσε
επίμονα, ύστερα από τις προκλητικές κινήσεις του γερμανικού στόλου με τους τορπιλισμούς εμπορικών πλοίων αλλά και επιβατικών με θύματα αμερικανούς
πολίτες. Οι Ηνωμένες Πολιτείες στις 6 Απριλίου 1917 εισήλθαν στον πόλεμο στο
πλευρό της Αντάντ κηρύττοντας τον πόλεμο στη Γερμανία.66
Με τις δυνάμεις της Αντάντ να έχουν αυξήσει τους συμμάχους τους και ιδιαίτερα με
την προσθήκη των ΗΠΑ, η υπεροχή τους στις μάχες είναι ξεκάθαρη, τα νικηφόρα
αποτελέσματα διαδέχονταν το ένα το άλλο. Ωστόσο η κούραση και η εξάντληση ήταν
εμφανή και στα δύο στρατόπεδα, ο πόλεμος είχε αποδυναμώσει όλες τις δυνάμεις, οι
απώλειες ήταν τρομακτικές και όλοι ήλπιζαν να δοθεί ένα τέλος σε αυτό τον ανηλεή
πόλεμο που είχε προκαλέσει σημαντικές καταστροφές σε όλες τις χώρες που
συμμετείχαν.
1.2.8. Επίθεση Μεύση- Αργκόν (26 Σεπτεμβρίου - 11 Νοεμβρίου 1918)
Είναι η τελευταία μάχη που έλαβε χώρα στο μοναδικό ανοιχτό μέτωπο του Α΄
Παγκοσμίου Πολέμου, το Δυτικό. Γαλλικές και αμερικανικές δυνάμεις υπό την
καθοδήγηση του Γάλλου στρατάρχη Φος (Ferdinard Foch) έδωσαν την τελική μάχη
για την συντριβή των γερμανικών δυνάμεων. Η απώθηση των Γερμανών από τα
αμυντικά έργα της γραμμής Χίντενμπουργκ και η επιτάχυνση της παράδοσης τους
ήταν το σχέδιο του Φος.67 Τα αμερικανικά στρατεύματα κινήθηκαν δυτικά του
ποταμού Μεύση, ενώ τα γαλλικά δυτικά του δάσους της Αργκόν. Οι συνεχείς
επιθέσεις αμερικανών και γάλλων, καθώς και η προέλαση τους προκάλεσε την
κατάρρευση της αντίστασης των Γερμανών. Οι αμερικανικές δυνάμεις συνέχισαν την
προώθηση τους στην κοιλάδα του Μεύση ποταμού και κατέλαβαν την σιδηροδρομική
γραμμή του Σεντάν, οι επιθέσεις συνεχίστηκαν και τις επόμενες μέρες. Οι πολιτικές
εξελίξεις και η υπογραφή ανακωχής προκάλεσαν τον απότομο τερματισμό των
επιθέσεων.68 Η επιτυχία της επίθεσης Μεύση-Αργκόν, παρά το βαρύ τίμημα που
πλήρωσαν με τις απώλειες του αμερικανικού στρατού, σήμανε τον τερματισμό των
πολεμικών επιχειρήσεων μετά από τέσσερα συνεχόμενα χρόνια, σκληρών πολεμικών
συνθηκών και μεγάλου αριθμού απωλειών.
1.3 Οι Συνθήκες ειρήνης που τερματίζουν τον πόλεμο
Με το τέλος των πολεμικών συγκρούσεων σειρά είχαν οι διπλωματικές
διεργασίες οι οποίες ξεκίνησαν την επόμενη χρονιά (18 Ιανουαρίου 1919) στο
Παρίσι, με την Συνδιάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων. Στο συνέδριο πήραν μέρος
αντιπρόσωποι των τριάντα-δύο χωρών που συμμετείχαν στον πόλεμο εκτός από τη
Ρωσία, που είχε συνθηκολογήσει προηγουμένως (Με την συνθήκη Μπρεστ-Λιτόφσκ
3 Μαρτίου 1918,69 η Ρωσία εξέρχεται από τον πόλεμος χάνοντας μεγάλος μέρος των
εδαφών και καταβάλλοντας μεγάλη χρηματική αποζημίωση στα κράτη των
Κεντρικών Δυνάμεων). Ύστερα από μήνες διαπραγματεύσεων το κύριο αποτέλεσμα
αυτών ήταν η υπογραφή ξεχωριστών συνθηκών ειρήνης με την Γερμανία και των
συμμάχων αυτής, Αυστρίας, Ουγγαρίας, Βουλγαρίας και Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας.
1.3.1 Η Συνθήκη Ειρήνης των Βερσαλλιών
Με την Συνθήκη Ειρήνης των Βερσαλλιών που υπογράφηκε ανάμεσα στις
Δυνάμεις της Αντάντ και την Γερμανία, πέντε χρόνια μετά την δολοφονία του
Φραγκίσκου Φερδινάνδου, που στάθηκε αφορμή για το ξέσπασμα του Μεγάλου
Πολέμου (28 Ιουνίου 1919), στην Αίθουσα των Καθρεφτών όπου το 1871 στην ίδια
αίθουσα είχε πραγματοποιηθεί η ανακήρυξη του Γουλιέλμου Α’ σε αυτοκράτορα της
Γερμανικής Αυτοκρατορίας, η Γερμανία υπέγραψε την συνθήκη, με την οποία
αποδεχόταν την πλήρη ευθύνη για την έναρξη του πολέμου, ενώ δέχτηκε να
καταβάλει πολεμική αποζημίωση στις διάφορες χώρες. Επιπλέον με την συνθήκη
αυτή η Γερμανία απώλεσε μεγάλος μέρος των εδαφών της προς όφελος γειτονικών
χωρών (Αλσατία, Λορένη παραχωρείται στη Γαλλία, το Βόρειο Σλέσβιγκ στη Δανία,
η Δυτική Πρωσία στην Πολωνία κ.α.) ενώ οι αποικίες της περιήλθαν υπό την
επικυριαρχία της Κοινωνίας των Εθνών, του νέου διεθνή οργανισμού για τη
διατήρηση της ειρήνης και την αποφυγή μιας αντίστοιχης διευρυμένης πολεμικής
σύγκρουσης.
7
1.3.2 Συνθήκη του Αγίου Γερμανού ( 10 Σεπτεμβρίου 1919)
Η υπογραφή της συνθήκης αυτής μεταξύ της Δημοκρατίας (πλέον) της
Αυστρίας και των νικητήριων δυνάμεων της Αντάντ επικύρωσε την διάλυση της
Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, καθώς και την παραχώρηση εδαφών της στις
γείτονες χώρες (Τεργέστη, νότιο Τιρόλο στην Ιταλία, Βοημία, Μοραβία στη
νεοσύστατη Τσεχοσλοβακία, Γαλικία στην Πολωνία κ.α.).71 Επίσης περιορίστηκε ο
στρατός της σε τριάντα χιλιάδες εθελοντές, ο στόλος της παραχωρήθηκε στην Αντάντ
ενώ κλήθηκε να καταβάλει και πολεμική αποζημίωση.
1.3.3 Συνθήκη του Νεϊγύ ( 27 Νοεμβρίου 1919)
Η έτερος σύμμαχος των Κεντρικών Αυτοκρατοριών, Βουλγαρία υπέγραψε με
την σειρά της, την συνθήκη ειρήνης, κατά την οποία ως υπαίτια και αυτή του
πολέμου καλούταν να παραχωρήσει εδάφη της στις νικήτριες χώρες του πολέμου
(Σερβία, Ρουμανία, Ελλάδα) και να καταβάλει πολεμικές αποζημιώσεις σε αυτές
αλλά να περιορίσει και αυτή τον στρατό της σε τριάντα τρεις χιλιάδες(33.000)
άνδρες
1.3.4 Συνθήκη του Τριανόν ( 4 Ιουνίου 1920)
Το δεύτερος μέλος της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, Ουγγαρία ερχόταν
αντιμέτωπη με τις συνέπειες του πολέμου, υπογράφοντας την συνθήκη ειρήνης τις
χώρες της Αντάντ. Σύμφωνα με αυτή η Ουγγαρία κατακερματίστηκε καθώς έχασε τα
τρία τέταρτα(¾) των εδαφών της και το εξήντα πέντε τοις εκατό(65%) του
πληθυσμού της από τα νεοσύστατα κράτη της Τσεχοσλοβακίας (Σλοβακία,
Ρουθήνια), του Βασιλείου Σερβίας, Κροατίας, Σλοβενίας (Κροατία, Σλοβενία) και
την Ρουμανία (Τρανσυλβανία και Βανάτο).
1.3.5 Συνθήκη των Σεβρών (10 Αυγούστου 1920)
Η αποδυνάμωση και η πλήρης διαμέλιση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
συντελέστηκε με την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών. Στις δυνάμεις της Αντάντ περιήλθαν η κυριαρχία της Μεσοποταμίας (Ιράκ), Παλαιστίνης, Ιορδανίας
στη Βρετανία, Συρία, Λίβανος, στη Γαλλία που είχε επιρροή και στην Ανατολική
και Δυτική Ανατολία ενώ η Ιταλία στα παράλια της Μικράς Ασίας εκτός από την
Ιωνία . Στην Ελλάδα παραχωρήθηκαν τα εδάφη της Ανατολικής Θράκης (μέχρι την
γραμμή της Τσατάλτζας), τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος καθώς και η διοίκηση της
περιοχής της Σμύρνης με την τοποθέτηση Έλληνα Αρμοστή. Τα Στενά των
Δαρδανελίων τέθηκαν υπό διεθνή κυριαρχία ενώ και η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα
έπρεπε να περιορίσει τον στρατό της σε πενήντα χιλιάδες (50.000) άνδρες αλλά να
μειώσει σημαντικά και το ναυτικό της.74 Η συγκεκριμένη συνθήκη επρόκειτο να
καταργηθεί τρία χρόνια αργότερα με την πολιτική και στρατιωτική επικράτηση του
Μουσταφά Κεμάλ, ύστερα από την αποτυχημένη Μικρασιατική Εκστρατεία
επιστέγασμα της οποίας αποτελεί η Συνθήκη της Λωζάνης (23 Ιουλίου 1923).
Με τις παραπάνω συνθήκες τερματίζεται ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο
πόλεμος που θα έδινε τέλος σε όλους τους πολέμους. Αντίθετα αυτό που κατάφερε
ήταν να διαλύσει τις μεγάλες αυτοκρατορίες της Γερμανίας, της Αυστρο-Ουγγαρίας,
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Ρωσίας προκαλώντας την συθέμελη
αναδιοργάνωση της με την Οκτωβριανή Επανάσταση και την δημιουργία της
Σοβιετικής Ένωσης. Να αναδιοργανώσει την Ευρώπη αλλά και ολόκληρο τον κόσμο
του 20ου αιώνα. Έφερε μια νέα μεγάλη δύναμη στο προσκήνιο (ΗΠΑ), που θα
αναλάμβανε πλέον ηγετικό ρόλο στις εξελίξεις. Αλλά το σημαντικότερο είναι ότι
αντί να τερματίσει όλους του πολέμους έθεσε τα θεμέλια για να επαναληφθεί σε
μεγαλύτερο βαθμό και με πιο καταστροφικές συνέπειες, μια νέα παγκόσμια πολεμική
σύρραξη που αποτέλεσε έναν φαύλο κύκλο στις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις
του αιώνα.
-----
Η Ευρωπαϊκή κοινωνία κλονίστηκε από τον πόλεμο, που χαρακτηρίσθηκε ως πόλεμος φθοράς, και σημαδεύτηκε από τα εκατομμύρια των νεκρών, πολλοί από τους οποίους δε σκοτώθηκαν στα πεδία της μάχης, αλλά στα χαρακώματα γνωρίζοντας έναν αργό και απεχθή θάνατο οφειλόμενο σε στερήσεις και αρρώστιες, σε βομβαρδισμούς και χημικά αέρια. Σημαδεύτηκε επίσης και από τα εκατομμύρια των ανάπηρων στρατιωτών, ανίκανων να είναι ενεργά μέλη της αλλά και των ορφανών και των χηρευάμενων γυναικών που άφησαν πίσω τους οι νεκροί.
Σε οικονομικό επίπεδο, υπήρξε μεγάλη κινητοποίηση προκειμένου να εξασφαλισθούν πόροι για τη διεξαγωγή του πολέμου. Μετά το πέρας του, τα οικονομικά προβλήματα από τις καταστροφές, τα έξοδα και τα δάνεια ήταν τόσο μεγάλα που δύσκολα μπορούσαν να αντεπεξέλθουν πολλές από τις εμπλεκόμενες Ευρωπαϊκές χώρες με συνέπεια τα οικονομικά αυτά προβλήματα να προκαλέσουν πολιτικές αλλαγές μερικές εξ’αυτών μέσω κοινωνικών επαναστάσεων.
Με τις επαναστάσεις αυτές καταρρίφθηκαν τα παλαιά αυταρχικά καθεστώτα στις αυτοκρατορίες της Γερμανίας, της Αυστροουγγαρίας, της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και δημιουργήθηκαν νέα κράτη και νέες πολιτικές δομές. Στα πλαίσια αυτής της εργασίας θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τις συνέπειες του πολέμου αυτού που διαμόρφωσε μία «νέα τάξη πραγμάτων» σύμφωνα με τα λεγόμενα και τα επιδιωκόμενα του Αμερικάνου Πρόεδρου Γούντροου Γουίλσον.
Πολιτικές Συνέπειες.
Κατά την διάρκεια και μετά το πέρας του πολέμου σε όλες τις εμπλεκόμενες χώρες πραγματοποιήθηκαν απεργίες, στάσεις και επαναστάσεις ως συνέπεια των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων. «Ο πόλεμος γέννησε επαναστάσεις» και είχε σαν συνέπεια να καταρρεύσουν τέσσερις παραδοσιακές απολυταρχικές αυτοκρατορίες της Ευρώπης (Ρωσία, Αυστροουγγαρία, Γερμανία, Οθωμανική Αυτοκρατορία). Οι λαοί που παλιότερα αποτελούσαν μέρη αυτών των αυτοκρατοριών, απόκτησαν εθνική ανεξαρτησία ενώ μεταβλήθηκαν τα δομικά χαρακτηριστικά των πολιτευμάτων τους. Η διάλυση της Αυστροουγγαρίας δημιούργησε τα κράτη της Αυστρίας, της Ουγγαρίας, της Τσεχοσλοβακίας, και της Γιουγκοσλαβίας όπου επεκράτησαν κοινοβουλευτικά καθεστώτα. Επίσης από τμήματα της Αυστρία, της Ρωσίας και της Γερμανίας δημιουργήθηκε η Πολωνία. Η κατάρρευση δε του τσαρικού καθεστώτος στη Ρωσία και η επιβολή του κομμουνιστικού καθεστώτος των μπολσεβίκων οδήγησαν στην ανεξαρτητοποίηση της Λιθουανίας, της Φιλανδίας, της Λετονίας, της Εσθονίας, της Λευκορωσίας και της Ουκρανίας.
Σε πολιτικό επίπεδο ο πόλεμος προκάλεσε μία βαθιά πολιτική κρίση στην Ευρώπη και με εξαίρεση τη Δυτική και Βόρεια Ευρώπη όπου υπήρχαν εδραιωμένοι κοινοβουλευτικοί θεσμοί και μακρόχρονη φιλελεύθερη παράδοση, αμφισβητήθηκε έντονα το φιλελεύθερο πολιτικό σύστημα και ενισχύθηκαν ακραίες πολιτικές ιδεολογίες όπως ο φασισμός και ο κομμουνισμός. «Οι Ευρωπαίοι βρέθηκαν στον πυρήνα της τεράστιας αντιπαράθεσης μεταξύ δημοκρατίας και ολοκληρωτισμού μετά του τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου». Ακόμα και σε χώρες με στέρεους δημοκρατικούς και κοινοβουλευτικούς θεσμούς το φιλελεύθερο πολιτικό σύστημα περιορίστηκε στα πλαίσια ενός κρατικού παρεμβατισμού και μίας κεντρικής διεύθυνσης της οικονομίας.
Σε πολλά κράτη παρά τις φοβερές συνέπειες του πολέμου δε μειώθηκε καθόλου ο εθνικισμός, και μέσω της στρατιωτικής εκφανσής του, τον μιλιταρισμό, συνεχίσθηκε η στράτευση και η προετοιμασία για έναν νέο πόλεμο. Η πολιτική πλατφόρμα των ιδεολογιών αυτών εκφράσθηκε από τα φασιστικά κόμματα των οποίων το πολιτικό-ιδεολογικό πλαίσιο διακυβέρνησης επεκράτησε με διαφορετικές μορφές και επιδιώξεις σε χώρες όπως η Γερμανία, η Ιταλία, η Ελλάδα, η Ισπανία και η Πορτογαλία.
Βέβαια στον «αριστερό» αντίποδα, οι οικονομικές δυσκολίες του πολέμου είχαν ως συνέπεια την ισχυροποίηση του συνδικαλιστικού και του σοσιαλιστικού κινήματος σε χώρες όπως η Ρωσία, η Γερμανία και η Ουγγαρία, από το οποίο ξεπήδησαν πολιτικά κόμματα (στη Ρωσία οι μπολσεβίκοι του Λένιν, στην Γερμανία οι «Σπαρτακιστές» και το Σοσιαλιστικό κόμμα, στην Ουγγαρία το Κομμουνιστικό κόμμα του Κουν) που είχαν επιδραστικό ρόλο στα πολιτικά τεκτενόμενα της Ευρώπης τον 20ο αιώνα. Η Οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία (1917) αποτέλεσε τη μεγαλύτερη κοινωνική επανάσταση μετά τη Γαλλική (1789) και επηρέασε πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά πολλές περιοχές του κόσμου.
Σύνοψη
Ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος αναδιαμόρφωσε τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις των Ευρωπαίων τόσο μεταξύ τους όσο και με τον υπόλοιπο κόσμο.
Αποτέλεσε ένα «αποτεφρωτήριο ψυχών» τόσο για τα εκατομμύρια των νεκρών, των ακρωτηριασμένων, των τραυματισμένων σωματικά και ψυχικά, αλλά και για τους συγγενείς τους.
Οι πολιτικές συνέπειες υπήρξαν σημαντικές δεδομένου ότι κατέρρευσαν τέσσερις μεγάλες αυτοκρατορίες (γερμανική, ρώσικη, αυστριακή, οθωμανική) και δημιουργήθηκαν νέα κράτη ή μεταβλήθηκαν τα σύνορα υπαρχόντων κρατών περικλείοντας όμως και πολυάριθμες μειονότητες εντός τους. Τα πολλά προβλήματα των χώρών της Ευρώπης μετά τον πόλεμο οδήγησαν σε κοινωνικές επαναστάσεις με σημαντικότερη την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία το 1917 που επηρέασε όλη την υφήλιο στον 20 αιώνα.
Αν και ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος αποτέλεσε μία νίκη του φιλελευθερισμού ενάντια στην απολυταρχία, στην πραγματικότητα οι δυσάρεστες οικονομικές και πολιτικές συνέπειες του οδήγησαν πολλές χώρες στην υιοθέτηση ολοκληρωτικών μορφών πολιτεύματος, φασιστικών και κομμουνιστικών, τα οποία λειτούργησαν ανταγωνιστικά τόσο μεταξύ τους όσο και με τα φιλελύθερα (προσαρμοσμένα πλέον σε μία κεντρικά ελεγχόμενη από το κράτος διακυβέρνηση). Σε οικονομικό επίπεδο η Ευρώπη πληγώθηκε σημαντικά, απώλεσε την ηγετική θέση της στον κόσμο την οποία κατέλαβαν οι ΗΠΑ και εγκλωβίστηκε σε τεράστια χρέη, οικονομικά προβλήματα, υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της.
Σε κοινωνικό επίπεδο μετά τον πόλεμο κυριάρχησε το εθνικιστικό μίσος, ενισχυμένο δε σε μερικές περιπτώσεις από την πρακτική της ανταλλαγής των πληθυσμών (βλέπε Βαλκάνια), το οποίο δεν άφηνε καμία δυνατότητα ειρηνικής συνύπαρξης μέσω των συνθηκών ειρήνης και των διεθνών οργανισμών όπως η Κοινωνία των Εθνών, και οδηγούσε μαθηματικά προς τον ολοκληρωτικό Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στα θετικά του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου συγκαταλέγεται μόνο η βελτίωση της θέσης της γυναίκας σαν επακόλουθο της προσφοράς της στα μετόπισθεν.
Βιβλιογραφία
-ΡΑΠΤΗΣ, Κ. (1999), Γενική Ιστορία της Ευρώπης, 2 τόμοι, Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
-BERSTEIN, Serge. και MILZA, Pierre. (1997), Ιστορία της Ευρώπης, 3 τόμοι, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
-Mikhail Narinski, Alexandre Tchoubarian, «Η Ευρώπη του Εικοστού Αιώνα», στο Ελένη Αρβελέρ – Maurice Aymard, Οι Ευρωπαίοι, Β’ τόμος: Νεότερη και Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα: Σαββάλας 2003, σελ. 355-358.
-Robert Frank, «Εμφύλιοι Ευρωπαϊκοί Πόλεμοι», στο Ελένη Αρβελέρ – Maurice Aymard, Οι Ευρωπαίοι, Β’ τόμος: Νεότερη και Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα: Σαββάλας 2003, σελ. 359-422.
-Erich M. Remarque, «Ουδέν νεώτερο από το δυτικό μέτωπο», Σ.Ι Ζαχαρόπουλος 1988.
Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο
Το Νοέμβριο του 1920 η φιλοσυμμαχική κυβέρνηση του Βενιζέλου έχασε τις εκλογές και την εξουσία ανέλαβαν τα φιλοβασιλικά κόμματα που έσπευσαν να επαναφέρουν τον ανεπιθύμητο στους Συμμάχους βασιλιά Κωνσταντίνο. Οι Σύμμαχοι, σε αντίποινα, έσπευσαν να αποσύρουν την κάλυψη του χαρτονομίσματος και έτσι, ένα σημαντικό τμήμα της νομισματικής κυκλοφορίας βρέθηκε χωρίς αντίκρυσμα. Επιπλέον, από το 1918 και μετά, ο κρατικός ισολογισμός έκλεινε με παθητικό, ενώ ταυτόχρονα η παρουσία στη Μικρά Ασία εξελίχθηκε σε σκληρό και δαπανηρό πόλεμο. Το Μάρτιο του 1922 τα δημοσιονομικά δεδομένα έφτασαν σε πλήρες αδιέξοδο, το οποίο αντιμετωπίστηκε με έναν απρόσμενο τρόπο. Λίγους μήνες πριν από την κατάρρευση του Ελληνικού Μετώπου στη Μικρά Ασία, η Κυβέρνηση προέβει σε ένα πρωτότυπο εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο, με διχοτόμηση του χαρτονομίσματος. Το αριστερό τμήμα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί στο 50% της αναγραφόμενης αξίας, ενώ το δεξιό ανταλλάχθηκε με ομολογίες του Δημοσίου. Η επιχείρηση στέφθηκε από επιτυχία, το κράτος απέκτησε 1.200.000.000 δραχμές και το πείραμα επαναλήφθηκε το 1926. Φυσικά, ο νομισματικός αυτός ελιγμός δεν στάθηκε ικανός να προλάβει τη Μικρασιατική καταστροφή και τις βαρύτατες συνέπειές της.
Στις 11:00 π.μ. της 11ης Νοεμβρίου του 1918, "την ενδέκατη ώρα, της ενδέκατης μέρας, του ενδέκατου μήνα", όπως αναφέρεται αρκετές φορές από τον Τύπο, είναι η χρονική στιγμή έναρξης της συνθήκης ανακωχής των συμμάχων με τη Γερμανία της Κομπιέν (Compiègne), οπότε έληξε και επίσημα ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος.
Η Ημέρα Ανακωχής ή Ημέρα Εκεχειρίας γιορτάζεται στις 11 Νοεμβρίου στη Γαλλία και το Βέλγιο με το όνομα "L'Armistice". Στη Μεγάλη Βρετανία και αρκετές χώρες της Κοινοπολιτείας είναι γνωστή με το όνομα "Ημέρα Ανάμνησης" ("Remembrance Day" ή "Jour du Souvenir" στον Καναδά), στην Πολωνία ως "Ημέρα Πολωνικής Ανεξαρτησίας" και στις ΗΠΑ ως "Veterans Day" (Ημέρα Παλαιμάχων). - πηγή
Μέλη του πληρώματος ενός εμπορικού πλοίου που βυθίζεται γλυτώνουν τελευταία στιγμή, μετά τον τορπιλισμό του από γερμανικό υποβρύχιο. Προσέξτε μερικούς άνδρες που κατεβαίνουν από το πλοίο. Περίπου 20.000 Βρετανοί, Σύμμαχοι και μέλη πληρωμάτων ουδέτερων εμπορικών πλοίων και πολίτες έχασαν τη ζωή τους από υποβρύχια.
Ένας Αυστραλός στρατιώτης μεταφέρει έναν πληγωμένο σύντροφο του στην Καλλίπολη.
Χρησιμοποιημένοι κάλυκες μετά από ένα βομβαρδισμό του βρετανικού πυροβολικού στην Ελλάδα.
ΠΗΓΕΣ Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (ΙΑΜ), Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, φάκελος 28, Έκθεση Α.Α. Πάλλη για την πυρκαγιά του 1917, φάκελος 118.14 Προκήρυξη του βρετανού διοικητή G. Milne προς τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναστασιάδης Γιώργος, Η Θεσσαλονίκη των εφημερίδων, Αθήνα, Έκφραση, 1994. Ανδρούδης Πασχάλης, Η πρώιμη οθωμανική τέχνη και αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Θεσσαλονίκη, Μπαρμπουνάκης, 2018. Βακαλόπουλος Απόστολος, Η ιστορία της Θεσσαλονίκης 316 π.Χ-1983, Θεσσαλονίκη, Σταμούλης, 1983. Βακαλόπουλος Απόστολος, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1992. Βακαλόπουλος Απόστολος, Η Μακεδονία κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, Μακεδονία: 4000 χρόνια ελληνικής ιστορία και πολιτισμού, Εκδοτική Αθηνών, 1992. Βασδραβέλλης Ιωάννης, «Η Μακεδονική Λεγεών κατά το 1821», Μακεδονικά, 1, 1940. Βαφόπουλος Γιώργος, Σελίδες Αυτοβιογραφίας- Το πάθος, Αθήνα, Εστία, 1970. Βαφόπουλος Γιώργος, Το παραμύθι της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1992. Βεντήρης Γεώργιος, Η Ελλάς του 1910-1920, Αθήνα,1931, τόμος Α΄. Βιτρούβιου, Περί Αρχιτεκτονικής, Βιβλία I-V, Μετάφραση Λέφας, Αθήνα, Πλέθρον, 2000. Γούναρης Βασίλης, «1884 εντός του Λευκού Πύργου: Το ζήτημα της μετονομασίας του Πύργου του Αίματος», Θεσσαλονικέων Πόλις, 1, 1997. 118 Γούναρης Βασίλης, «Στην Μακεδονία τον καιρό του Μεγάλου Πολέμου (1914- 1919)», Θεσσαλονικέων Πόλις, 1, 2000. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Η Ελλάς και ο πόλεμος εις τα Βαλκάνια 1914-1918. Αθήνα, Διεύθυνση Ιστορίας του Στρατού, 1958. Δημητριάδης Βασίλης, Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1439-1912, Θεσσαλονίκη, 1983. Δημητριάδης Βασίλης, «Ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης και η ελληνική κοινότητά της κατά το 1913», Μακεδονικά, 23, 1983. Δημητριάδης Βασίλειος Σ., « Η Θεσσαλονίκη κατά την κρίσιμη δεκαετία 1912- 1922», Αρχαιολογία στα Μετόπισθεν. Στη Θεσσαλονίκη των ταραγμένων χρόνων 1912-1922, Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 2012. Δεσποτόπουλος Αλέξανδρος, Η Συμβολή της Ελλάδας στην Έκβαση των δυο Παγκοσμίων Πολέμων, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1996. Δούσμανης Βίκτωρ, Απομνημονεύματα, Ιστορικές σελίδες τας οποίας έζησα, Αθήνα, Δημητράκου, 1946. Ενεπεκίδης Π.Κ., Η Θεσσαλονίκη στα χρόνια 1875 –1912, Θεσσαλονίκη, Κυριακίδη, 1988. Ζάννας Αλέξανδρος, Η παλινόστησις των ομήρων της Ανατολικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1968. Θεοχαρίδης Γ.Ι., «ΚΑΛΑΜΑΡΙΑ», Μακεδονικά, 8, 1977. Καμπούρη Μαρία, «Η Θεσσαλονίκη μετά την άλωση», Αρχαιολογία, 7, 1983. Κανδυλάκης Μανώλης, Ο Τύπος της Θεσσαλονίκης στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2015. Καραδήμου- Γερολύμπου Αλέκα, Η Θεσσαλονίκη πριν και μετά από τον Ερνέστ Εμπράρ. Καραδήμου-Γερολύμπου Αλεξάνδρα -Χεκίμογλου Ευάγγελος, «Η Θεσσαλονίκη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου 1915-1919», Θεσσαλονικέων Πόλις, 7, 2002. 119 Κολώνας Βασίλης, «Η Θεσσαλονίκη στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου», Αρχαιολογία, 8, 1983. Κυριακού-Ξανθοπούλου Άρτεμη, «Περιγραφή της Θεσσαλονίκης στα 1734 από τον Pere Jean Baptiste Souciet», Μακεδονικά, 8, 1968. Λαζαρίδης Σπύρος, Εκείθεν της Αγίας Παρασκευής Το τοπίο της Δυτικής Υπαίθρου της Θεσσαλονίκης (1914-1919), Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2016. Λαζαρίδης Σπύρος, Η μοναξιά του Ζέιτενλικ- Η μακραίωνη κυοφορία των δυτικών συνοικιών της Θεσσαλονίκης μέχρι το 1920, Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2012. Λουκάτος Σπύρος, «Η πυρκαϊά της Θεσσαλονίκης, Αύγουστος 1917. Δύο ανέκδοτες εκθέσεις», Θεσσαλονίκη, 2, 1990. Λουκάτος Σπύρος, «Πολιτειογραφικά Θεσσαλονίκης, νομού και πόλης στα μέσα της δεκαετίας του 1910», Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912, Συμπόσιο 1-3 Νοεμβρίου, Κ.Ι.Θ., Θεσσαλονίκη, 1986. Μαζαράκης-Αινιάν Αλέξανδρος, Απομνημονεύματα, Αθήνα, Ίκαρος, 1948. Μέγας Γιάννης, Οι βαρκάρηδες της Θεσσαλονίκης, Αθήνα, Τροχαλία, 1994. Μέγας Γιάννης, Τα συμμαχικά στρατεύματα: Η Βαβέλ των φυλών, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2015. Μόδης Γεώργιος, Αγώνες στη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη, Μπαρμπουνάκης, 1975. Μοσκώφ Κωστής, Θεσσαλονίκη-τομή της μεταπρατικής πόλης, τόμος Α΄, Αθήνα, Στοχαστής, 1978. Μόλχο Ρένα, «Η εβραϊκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη», Παρατηρητής (25-26), 1994. Μόχλο Ρένα, Πατρίδα της εβραϊκής διασποράς για 2.250 χρόνια, Νέα Σελίδα, 10-9- 2017. Μόχλο Ρένα, «Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και επαγγελματική δραστηριότητα των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη στην αρχή του 20ου αιώνα», Θεσσαλονίκη: Επαγγέλματα, παραγωγή, εμπόριο, κοινωνική ζωή, 18ος- 20ος αιώνας, Θεσσαλονίκη: Μελέτες του Επαγγελματικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης, 1997. 120 Μόλχο Ρένα, «The Jewish Community of Salonika and its incorporation into the Greek State 1912-1919». Μυριβίλης Στρατής, Η ζωή εν τάφω, Αθήνα, Εστία, 1961. Νίγδελης Παντελής, «Από τον Κάσσανδρο στον Γαλέριο: Σχεδίασμα ιστορίας της αρχαίας Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονικέων Πόλις 1, 1997. Ντηλ Κάρολος, «Η Θεσσαλονίκη», μετάφραση Κ. Χαραλαμπίδη, Θεσσαλονίκη, Π. Πουρνάρας, 1980. Νοτάρης Ιωάννης, «Τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης τον Απρίλιο του 1903 με βάση έγγραφα του ιστορικού αρχείου του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών», Μακεδονικά 10, 1970. Παπαγιαννόπουλος Απόστολος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Ρέκος, 1982. Παπάζογλου Α., «Η Θεσσαλονίκη κατά τον Μάιο του 1821», Μακεδονικα, 1, 1940. Παπαστάθης Χαράλαμπος , «Ένα υπόμνημα για την πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης στα 1917 και την περίθαλψη των θυμάτων», Μακεδονικά, 18, 1978. Παπαστάθης Χαράλαμπος, «Η καλλιέργεια των γραμμάτων στη Θεσσαλονίκη κατά την τουρκοκρατία», Νέα Εστία, 118, 1985. Σαββαΐδης Π., Χριστοδούλου Δ., Γαρύφαλλος Α., Οι υγειονομικές υπηρεσίες στο μακεδονικό μέτωπο, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2015. Σβέρκος I. K., «Η Θεσσαλονίκη υπό την κυριαρχία των Ρωμαίων», Θεσσαλονικέων πόλις, 4, 2001. Σέμπη Ζωή, «Τα γεγονότα της σφαγής των προξένων της Θεσσαλονίκης (Μάιος 1876)», Βαλκανικά Σύμμεικτα , 2000. Σερέφας Σάκης, Η Θεσσαλονίκη εξ αποστάσεως Βλέμματα από τα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου, Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 1991. Σταμπούλης Γεώργιος, Η Ζωή των Θεσσαλονικέων πριν και μετά το 1912, Θεσσαλονίκη, Διόσκουροι, 1984. 121 Σταυριανός Λευτέρης, Τα Βαλκάνια από το 1453 και μετά, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2007. Σταυρίδου- Ζαφράκα Αλκμήνη, Η Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Καθημερινή, 1997. Σφέτας Σπυρίδων, Εισαγωγή στην Βαλκανική Ιστορία: Από την Οθωμανική κατάκτηση των Βαλκανίων μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο(1354-1918), Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2009. Συντομόρου Γαβριήλ, Η Θεσσαλονίκη στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2016. Τομανάς Κώστας, Δρόμοι και γειτονιές της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Νησίδες, 1997. Τομανάς Κώστας, Χρονικό της Θεσσαλονίκης 1875-1920, Θεσσαλονίκη, Νησίδες, 1995. Τσιτσελίκης Κωνσταντίνος, «Οι μουσουλμάνοι της Θεσσαλονίκης (1912-2012): μια διακεκομμένη και άβολη παρουσία», Θεσσαλονίκη μια πόλη σε μετάβαση, Θεσσαλονίκη, Δήμος Θεσσαλονίκης- Navarino Network, 2012. Χασιώτης Ι.Κ., "Η πρώτη μετά την πρώτη", Ι.Κ. Χασιώτης, Τοις αγαθοίς βασιλεύουσας , Θεσσαλονίκη, ιστορία και πολιτισμός, Ά τόμος Παρατηρητής 1997. Χασιώτης Ιωάννης -Κασαπιάν Γκίουλα, "Η Εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης και η ένταξη της στο ελληνικό κράτος ( 1912 - 1919 )", Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912, Θεσσαλονίκη, 1985. Χεκίμογλου Ευάγγελος, «Οι Επιδράσεις της συμμαχικής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη (1915-1918)» Χεκίμογλου Ευάγγελος, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία και Μεσοπόλεμος, Θεσσαλονίκη, Έκφραση, 1996. Albertini Luigi, The Origins of the war of 1914, London, Oxford University Press 1953. Brown Raymond E., An Introduction to the New Testament, Anchor Bible, 1997. 122 Charmley John, Splendid Isolation? Britain, the Balance of Power and the Origins of the First World War, London, Hodder & Stoughton, 1999. Clark Christopher, Οι υπνοβάτες Πως η Ευρώπη πήγε στον πόλεμο το 1914, μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2014. Crampton R. J, A concise history of Bulgaria, Cambridge, Cambridge University Press, 2005. Crampton R.J., Bulgaria, Oxford history of modern Europe, New York, Oxford University Press, 2007. Dakin Douglas, Η Ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2009. Dedijer Vladimir, The road to Sarajevo, London, Macgibbon & Kee, 1967. Djordjevic Dimitri, Ιστορία της Σερβίας 1800-1918, μετάφραση Νίκος Παπαρρόδος, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2001. Dumont Paul, Το λεύκωμα των επαναστατικών ημερών, Θεσσαλονίκη 1850-1918, Αθήνα, Εκάτη, 1994. Erickson Edward, Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War, Westport, Greenwood Press, 2001. Falls Cyril, The battle of Caporetto, Philadelphia, Lippincott, 1966. Farnoux Alexandre, «Η Στρατιά της Ανατολής και η Αρχαιολογία», Αρχαιολογία στα Μετόπισθεν. Στη Θεσσαλονίκη των ταραγμένων χρόνων 1912-1922, Θεσσαλονίκη: Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 2012. Ferguson Niall, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος Στρατιωτική, Διπλωματική, Οικονομική και Κοινωνική Ιστορία 1914-1918, μετάφραση Καρολίνα Χάγιερ, Αθήνα, Ιωλκός, 2008. Ferro Marc, The Great War 1914-1918, London, Routledge, 1973. Fromkin David, Europe's Last Summer. Who started the Great War in 1914, New York,Knopf, 2004. Gilbert Martin, The First World War A Complete History, New York, Rosetta Books, 2014. 123 Grove Eric, «The Jutland Paradox: A keynote address», The Mariner’s Mirror, Vol. 103, 2017. Hall Richard, Bulgaria’s Road to the First World War, Boulder, 1996. Hall Richard, The Balkan Wars 1912-1913: Prelude to the First World WAR, London, Routledge, 2000. Hammond N.G.L, Το Μακεδονικό Κράτος γένεση, θεσμοί και ιστορία, μετάφραση Διονύσης Γκούσκος, Αθήνα, Παπαζήσης, 1999. Herwig Holger, The First World War. Germany and Austria-Hungary 1914-1918, London, Arnold, 1997. Hobsbawm Eric, Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875-1914, μετάφραση Κώστας Σκλαβενίτης, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2007. Holborn Hajo, A History of Modern Germany: 1840-1945, Princeton: Princeton University Press, 1982. Howard Michael, The Franco-Prussian War: the German invasion of France 1870– 1871, New York,Macmillan, 1961. Jelavich Barbara, Η Ιστορία των Βαλκανίων 20ος αιώνας, μετάφραση Σταυρούλα Γιαννοπούλου, Αθήνα, Πολύτροπον, 2006. Kennedy J.M., How the war began, London, Hodder and Stoughton, 1914. Lake Harold, In Salonica with our Army, London, A. Melrose, 1917. Mann A. J., Το Μέτωπο της Σαλονίκης, μετάφραση Παναγιώτης Δημουλέας, Αθήνα, Εκάτη, 2008. Martel Gordon, The Origins of the First World War. London, Routledge, 2003. Mazower Mark, Θεσσαλονίκη: Πόλη των φαντασμάτων, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2006. Mazower Mark, Τα Βαλκάνια, μετάφραση Κωνσταντίνος Κουρεμένος, Αθήνα, Πατάκης, 2002. 124 Minchev Dimitre, The Bulgarian Army at the Salonika Front, The Salonica Theatre of Operations and the Outcome of the Great War, Thessaloniki, 2005. Morgenthau Henry, Τα μυστικά του Βοσπόρου, Αθήνα, Τροχαλία, 1998. Owen Harry Collinson, Salonica and After, London, Hodder and Stoughton, 1919. Palmer Alan, Το Μακεδονικό Μέτωπο και ο Ελληνικός Διχασμός, μετάφραση Νίκος Παπαρρόδου, Αθήνα, 1977. Papastathis – Hekimoglou, «The Great Fire of Thessaloniki (1917)», 2010. Papastathis Charalampos, «The fire of Salonica and Allies», The Salonica Theatre of Operations And The Outcome of the Great War, Thessaloniki, Institute of Balkan Studies, 2005. Pavlowitch Stevan, Η Ιστορία των Βαλκανίων 1804-1945, μετάφραση Λουκιανός Χασιώτης, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2005. Pierron Bernard, Εβραίοι και Χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα. Ιστορία των διακοινοτικών σχέσεων από το 1821 ως το 1945, μετάφραση Γιώργος Σαρατσιώτης, Αθήνα, Πόλις, 2004. Price George Ward, The story of the Salonica Army, London: Hodder and Stoughton, 1918. Reed John, Τα Βαλκάνια στις φλόγες Από την Θεσσαλονίκη στην Αγία Πετρούπολη, μετάφραση Στάθης Ανδρέου, Αθήνα, Στοχαστής, 1997. Roberts K., Politicians, diplomacy, and war in modern British history, London, Hambledon Press, 1994. Stone Norman, The eastern front 1914-1917, London, Penguin Books, 1998. Strachan Hew, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, μετάφραση Νίκος Λαζαρίδης, Αθήνα, Γκοβόστη, 2003. Strachan Hew, The First World War. To Arms, Oxford, Oxford University Press, 2001. 125 Talbert Richard J. A, Barrington atlas of the Greek and Roman world: Map-by-map Directory, Princeton University Press, 2000. Tomasevic Jasmina, «Ο σερβικός στρατός στο Μεγάλο Πόλεμο, ένας στρατός αγροτών. Εντυπώσεις από την εμπόλεμη Ελλάδα», Βαλκανικά Σύμμεικτα, 16, 2014. Varley Karine, Under the Shadow of Defeat: The War of 1870-71 in French Memory,London, Palgrave, 2008. Villari Luigi, The Macedonian Campaign, London, 1922. Weitsman Patricia A., Dangerous alliances: proponents of peace, weapons of war, Stanford, Stanford University Press, 2004. Westwell Ian,
Η Ευρωπαϊκή κοινωνία κλονίστηκε από τον πόλεμο, που χαρακτηρίσθηκε ως πόλεμος φθοράς, και σημαδεύτηκε από τα εκατομμύρια των νεκρών, πολλοί από τους οποίους δε σκοτώθηκαν στα πεδία της μάχης, αλλά στα χαρακώματα γνωρίζοντας έναν αργό και απεχθή θάνατο οφειλόμενο σε στερήσεις και αρρώστιες, σε βομβαρδισμούς και χημικά αέρια. Σημαδεύτηκε επίσης και από τα εκατομμύρια των ανάπηρων στρατιωτών, ανίκανων να είναι ενεργά μέλη της αλλά και των ορφανών και των χηρευάμενων γυναικών που άφησαν πίσω τους οι νεκροί.
Σε οικονομικό επίπεδο, υπήρξε μεγάλη κινητοποίηση προκειμένου να εξασφαλισθούν πόροι για τη διεξαγωγή του πολέμου. Μετά το πέρας του, τα οικονομικά προβλήματα από τις καταστροφές, τα έξοδα και τα δάνεια ήταν τόσο μεγάλα που δύσκολα μπορούσαν να αντεπεξέλθουν πολλές από τις εμπλεκόμενες Ευρωπαϊκές χώρες με συνέπεια τα οικονομικά αυτά προβλήματα να προκαλέσουν πολιτικές αλλαγές μερικές εξ’αυτών μέσω κοινωνικών επαναστάσεων.
Με τις επαναστάσεις αυτές καταρρίφθηκαν τα παλαιά αυταρχικά καθεστώτα στις αυτοκρατορίες της Γερμανίας, της Αυστροουγγαρίας, της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και δημιουργήθηκαν νέα κράτη και νέες πολιτικές δομές. Στα πλαίσια αυτής της εργασίας θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τις συνέπειες του πολέμου αυτού που διαμόρφωσε μία «νέα τάξη πραγμάτων» σύμφωνα με τα λεγόμενα και τα επιδιωκόμενα του Αμερικάνου Πρόεδρου Γούντροου Γουίλσον.
WWI: Hidden Traces - Κρυμμένα ίχνη: Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
Σχεδόν δέκα εκατομμύρια νεκροί. Εικοσιένα εκατομμύρια τραυματίες. Στις 11 Νοεμβρίου 1918 τελείωσε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος με αυτό τον φρικώδη απολογισμό. Ένα τέτοιο ατελείωτο πεδίο μαχών δεν το είχε ξαναδεί η ανθρωπότητα. Επί 4 χρόνια και 3 μήνες, στρατιώτες από 20 χώρες ήταν βυθισμένοι στην κόλαση των χαρακωμάτων, με τις βόμβες να πέφτουν πάνω τους. Η βία σ’ αυτόν τον πόλεμο ήταν χωρίς προηγούμενο και άλλαξε το πρόσωπο του κόσμου για πολλές δεκαετίες. Έναν αιώνα αργότερα, τα τοπία της Ανατολικής Γαλλίας έχουν ακόμα τα σημάδια, ενώ απομεινάρια του πολέμου είναι ακόμα θαμμένα στη γη. Τώρα, οι αρχαιολόγοι τα φέρνουν στο φως της μέρας και χάρη στις νέες ανακαλύψεις και τις ψηφιακές αναπαραστάσεις οι επιστήμονες μπορούν να μας δείξουν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο όπως δεν τον έχουμε ξαναδεί. Ξεχασμένα ίχνη μάς δείχνουν την οργάνωση της μάχης, την καθημερινή ζωή των στρατιωτών στο μέτωπο και τη στρατηγική χρήση των τούνελ κατά τη διάρκεια των μαχών. Οι ιστορίες των στρατιωτών που σκοτώθηκαν ή εξαφανίστηκαν θα ακουστούν και πάλι μέσα από τα ίχνη του Μεγάλου Πολέμου. Εκατό χρόνια αργότερα μαθαίνουμε ακόμα για τις φρίκες του πολέμου, που θα μείνουν για πάντα χαραγμένες στη συλλογική μας μνήμη.
Κρυμμένα ίχνη: Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
Διάρκεια: 52:00 min
Υπότιτλοι: Ελληνικοί Ενσωματωμένοι
Γλώσσα: Ελληνικα (Μεταγλωτισμενο)
Πολιτικές Συνέπειες.
Κατά την διάρκεια και μετά το πέρας του πολέμου σε όλες τις εμπλεκόμενες χώρες πραγματοποιήθηκαν απεργίες, στάσεις και επαναστάσεις ως συνέπεια των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων. «Ο πόλεμος γέννησε επαναστάσεις» και είχε σαν συνέπεια να καταρρεύσουν τέσσερις παραδοσιακές απολυταρχικές αυτοκρατορίες της Ευρώπης (Ρωσία, Αυστροουγγαρία, Γερμανία, Οθωμανική Αυτοκρατορία). Οι λαοί που παλιότερα αποτελούσαν μέρη αυτών των αυτοκρατοριών, απόκτησαν εθνική ανεξαρτησία ενώ μεταβλήθηκαν τα δομικά χαρακτηριστικά των πολιτευμάτων τους. Η διάλυση της Αυστροουγγαρίας δημιούργησε τα κράτη της Αυστρίας, της Ουγγαρίας, της Τσεχοσλοβακίας, και της Γιουγκοσλαβίας όπου επεκράτησαν κοινοβουλευτικά καθεστώτα. Επίσης από τμήματα της Αυστρία, της Ρωσίας και της Γερμανίας δημιουργήθηκε η Πολωνία. Η κατάρρευση δε του τσαρικού καθεστώτος στη Ρωσία και η επιβολή του κομμουνιστικού καθεστώτος των μπολσεβίκων οδήγησαν στην ανεξαρτητοποίηση της Λιθουανίας, της Φιλανδίας, της Λετονίας, της Εσθονίας, της Λευκορωσίας και της Ουκρανίας.
Γερμανικό σκυλί αγγελιαφόρος πηδά πάνω από ένα χαντάκι. Εκατομμύρια ζώα υπηρέτησαν στον Πόλεμο, συμπεριλαμβανομένων αλόγων, σκύλων και ταχυδρομικών περιστεριών.
Σε πολλά κράτη παρά τις φοβερές συνέπειες του πολέμου δε μειώθηκε καθόλου ο εθνικισμός, και μέσω της στρατιωτικής εκφανσής του, τον μιλιταρισμό, συνεχίσθηκε η στράτευση και η προετοιμασία για έναν νέο πόλεμο. Η πολιτική πλατφόρμα των ιδεολογιών αυτών εκφράσθηκε από τα φασιστικά κόμματα των οποίων το πολιτικό-ιδεολογικό πλαίσιο διακυβέρνησης επεκράτησε με διαφορετικές μορφές και επιδιώξεις σε χώρες όπως η Γερμανία, η Ιταλία, η Ελλάδα, η Ισπανία και η Πορτογαλία.
Βέβαια στον «αριστερό» αντίποδα, οι οικονομικές δυσκολίες του πολέμου είχαν ως συνέπεια την ισχυροποίηση του συνδικαλιστικού και του σοσιαλιστικού κινήματος σε χώρες όπως η Ρωσία, η Γερμανία και η Ουγγαρία, από το οποίο ξεπήδησαν πολιτικά κόμματα (στη Ρωσία οι μπολσεβίκοι του Λένιν, στην Γερμανία οι «Σπαρτακιστές» και το Σοσιαλιστικό κόμμα, στην Ουγγαρία το Κομμουνιστικό κόμμα του Κουν) που είχαν επιδραστικό ρόλο στα πολιτικά τεκτενόμενα της Ευρώπης τον 20ο αιώνα. Η Οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία (1917) αποτέλεσε τη μεγαλύτερη κοινωνική επανάσταση μετά τη Γαλλική (1789) και επηρέασε πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά πολλές περιοχές του κόσμου.
Σημαντικές υπήρξαν οι συνέπειες του Α’ Παγκοσμίου πολέμου και στο πλαίσιο των διεθνών σχέσεων. Σε αντίθεση με το συνέδριο της Βιέννης του 1815 στις διαπραγματεύσεις του οποίου συμμετείχε και η ηττημένη Γαλλία, στο Παρίσι τη διετία 1919-1920 δεν συμμετείχαν οι ηττημένες χώρες Γερμανία και Αυστροουγγαρία γεγονός που δεν μπορούσαν να αποδεχθούν επ’ ουδενί τρόπο οι Γερμανοί. Επιπλέον ήταν τόσο το μίσος των Άγγλο-Γάλλων για εκδίκηση απέναντι στην Γερμανία, που ελάχιστα ελήφθησαν υποψίν τα 14 σημεία που έθεσε ο Αμερικάνος Πρόεδρος Γουίλσον για μία δίκαιη και διαρκή ειρήνη στην Ευρώπη. Οι δυσβάσταχτοι οικονομικοί όροι που επεβλήθησαν, σε συνδυασμό με την υπεροψία που έδειξαν οι νικητές απέναντι στους Γερμανούς κυρίως, αποτέλεσαν γεγονότα ικανά να στρέψουν τους πληγωμένους από την ήττα Γερμανούς προς το ναζισμό και το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στα θετικά των διπλωματικών σχέσεων συγκαταλέγεται η εγκατάλειψη της κρυφής διπλωματίας, η τόνωση του φιλειρηνικού κινήματος και η προσπάθεια για συλλογική λύση των προβλημάτων των χωρών. Στα πλαίσια των συνθηκών ειρήνης στην Ευρώπη δημιουργήθηκε και ένας διεθνής οργανισμός «Η Κοινωνία των Εθνών», πρόδρομος του σημερινού «Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών», με σκοπό τη συνεργασία των κρατών του κόσμου ανεξαρτήτως μεγέθους και ισχύος και τη διαφύλαξη της ειρήνης. Ωστόσο, ο οργανισμός αυτός είχε μηδαμινή λειτουργία, μηδενική παρεμβατικότητα και ελάχιστη αξιοπιστία αφού δεν αναγνωρίστηκε ούτε από τους εμπνευστές τους, τις ΗΠΑ.
Οικονομικές Συνέπειες
«Η Ευρώπη έβγαινε από τον πόλεμο ρημαγμένη και καταχρεωμένη».Ο πόλεμος είχε σα συνέπεια την οικονομική εξάντληση των αντιμαχόμενων μερών. Η εξάντληση των αποθεμάτων, οι καταστροφές των καλλιεργειών και των κατοικιών, των εργοστασίων, των ναυπηγιών, των ορυχείων και γενικά των πλουτοπαραγωγικών πηγών από τους βομβαρδισμούς είχαν μακροπρόθεσμες συνέπειες, με σημαντικότερη την οικονομική κρίση του 1929 που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ, κύριο δανειστή των Ευρωπαϊκών χωρών κατά την διάρκεια του πολέμου, και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό και την Ευρώπη. Οι Ευρωπαϊκές χώρες όχι μόνο είχαν εξαντλήσει τον εθνικό τους πλούτο για να χρηματοδοτήσουν τον πόλεμο αλλά ήταν και υπερχρεωμένες με τεράστια εξωτερικά δάνεια (Γαλλία, Βρετανία και Γερμανία) προς τρίτες χώρες, κυρίως προς τις ΗΠΑ. Συνέπεια των παραπάνω υπήρξε ο πληθωρισμός και η αύξηση των τιμών των καταναλωτικών αγαθών αλλά και η επιβάρυνση του προϋπολογισμού των κρατών από τα έξοδα ανοικοδόμησης και παροχής οικονομικής υποστήριξης προς ανάπηρους, χήρες και ορφανά.
Πέρα από τις οικονομικές καταστροφές λόγω του πολέμου, στις ηττημένες χώρες Γερμανία και Αυστρία, επεβλήθησαν υψηλά πρόστιμα ως οικονομικές αποζημιώσεις οι οποίες εξήντλησαν την οικονομία των χωρών αυτών.
Η σημαντικότερη όμως συνέπεια για την οικονομία των κρατών της Ευρώπης προήλθε από τον θάνατο των οκτώ εκατομμυρίων στρατιωτών, νέων σε ηλικία κατά το πλείστον και παραγωγικά ενεργών, αλλά και από την οικονομική επιβάρυνση των οικογενειών, δήμων και χωρών με την παροχή οικονομικών βοηθημάτων στους τραυματισμένους στρατιώτες, πολλοί από τους οποίους δεν ήταν σε θέση πλέον να συνεισφέρουν στην οικονομία των κοινωνιών.
Οι οικονομικές ζημίες του πολέμου είχαν σαν συνέπεια να απολέσει η Ευρώπη, την ηγετική θέση που είχε στην παγκόσμια οικονομία. Πάρα πολλές περιοχές ισοπεδώθηκαν, οι εμπορικοί στόλοι των Ευρωπαϊκών χωρών κατεστράφησαν και το υπερπόντιο εμπόριο με τη Λατινική Αμερική και την Άπω Ανατολή πέρασε στον έλεγχο των ΗΠΑ, της Ιαπωνίας και του Καναδά που μετά τον πόλεμο κατέλαβαν την ηγετική θέση στο εμπόριο, την οικονομία και τη βιομηχανία.
Στα θετικά των διπλωματικών σχέσεων συγκαταλέγεται η εγκατάλειψη της κρυφής διπλωματίας, η τόνωση του φιλειρηνικού κινήματος και η προσπάθεια για συλλογική λύση των προβλημάτων των χωρών. Στα πλαίσια των συνθηκών ειρήνης στην Ευρώπη δημιουργήθηκε και ένας διεθνής οργανισμός «Η Κοινωνία των Εθνών», πρόδρομος του σημερινού «Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών», με σκοπό τη συνεργασία των κρατών του κόσμου ανεξαρτήτως μεγέθους και ισχύος και τη διαφύλαξη της ειρήνης. Ωστόσο, ο οργανισμός αυτός είχε μηδαμινή λειτουργία, μηδενική παρεμβατικότητα και ελάχιστη αξιοπιστία αφού δεν αναγνωρίστηκε ούτε από τους εμπνευστές τους, τις ΗΠΑ.
Οικονομικές Συνέπειες
«Η Ευρώπη έβγαινε από τον πόλεμο ρημαγμένη και καταχρεωμένη».Ο πόλεμος είχε σα συνέπεια την οικονομική εξάντληση των αντιμαχόμενων μερών. Η εξάντληση των αποθεμάτων, οι καταστροφές των καλλιεργειών και των κατοικιών, των εργοστασίων, των ναυπηγιών, των ορυχείων και γενικά των πλουτοπαραγωγικών πηγών από τους βομβαρδισμούς είχαν μακροπρόθεσμες συνέπειες, με σημαντικότερη την οικονομική κρίση του 1929 που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ, κύριο δανειστή των Ευρωπαϊκών χωρών κατά την διάρκεια του πολέμου, και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό και την Ευρώπη. Οι Ευρωπαϊκές χώρες όχι μόνο είχαν εξαντλήσει τον εθνικό τους πλούτο για να χρηματοδοτήσουν τον πόλεμο αλλά ήταν και υπερχρεωμένες με τεράστια εξωτερικά δάνεια (Γαλλία, Βρετανία και Γερμανία) προς τρίτες χώρες, κυρίως προς τις ΗΠΑ. Συνέπεια των παραπάνω υπήρξε ο πληθωρισμός και η αύξηση των τιμών των καταναλωτικών αγαθών αλλά και η επιβάρυνση του προϋπολογισμού των κρατών από τα έξοδα ανοικοδόμησης και παροχής οικονομικής υποστήριξης προς ανάπηρους, χήρες και ορφανά.
Πέρα από τις οικονομικές καταστροφές λόγω του πολέμου, στις ηττημένες χώρες Γερμανία και Αυστρία, επεβλήθησαν υψηλά πρόστιμα ως οικονομικές αποζημιώσεις οι οποίες εξήντλησαν την οικονομία των χωρών αυτών.
Η σημαντικότερη όμως συνέπεια για την οικονομία των κρατών της Ευρώπης προήλθε από τον θάνατο των οκτώ εκατομμυρίων στρατιωτών, νέων σε ηλικία κατά το πλείστον και παραγωγικά ενεργών, αλλά και από την οικονομική επιβάρυνση των οικογενειών, δήμων και χωρών με την παροχή οικονομικών βοηθημάτων στους τραυματισμένους στρατιώτες, πολλοί από τους οποίους δεν ήταν σε θέση πλέον να συνεισφέρουν στην οικονομία των κοινωνιών.
Οι οικονομικές ζημίες του πολέμου είχαν σαν συνέπεια να απολέσει η Ευρώπη, την ηγετική θέση που είχε στην παγκόσμια οικονομία. Πάρα πολλές περιοχές ισοπεδώθηκαν, οι εμπορικοί στόλοι των Ευρωπαϊκών χωρών κατεστράφησαν και το υπερπόντιο εμπόριο με τη Λατινική Αμερική και την Άπω Ανατολή πέρασε στον έλεγχο των ΗΠΑ, της Ιαπωνίας και του Καναδά που μετά τον πόλεμο κατέλαβαν την ηγετική θέση στο εμπόριο, την οικονομία και τη βιομηχανία.
Κοινωνικές Συνέπειες
Η σημαντικότερη κοινωνική συνέπεια του τετραετούς πολέμου ήταν τα οκτώμισι εκατομμύρια νεκρών και τα είκοσι εκατομμύρια των τραυματιών, στην συντριπτική πλειοψηφία τους άνδρες. Η Γαλλία, η Γερμανία, η Ρωσία και η Αυστροουγγαρία είχαν απώλειες που άγγιζαν ή ξεπερνούσαν το 10% του πληθυσμού των. Το μεγαλύτερο πλήγμα δέχτηκε η αγροτική τάξη, αφού το μεγαλύτερο μέρος των νεκρών στρατιωτών προερχόταν από αυτήν.
Στις απώλειες του πολέμου θα πρέπει να συνυπολογισθούν και οι θάνατοι των αμάχων από τις πολεμικές επιχειρήσεις αλλά και η αυξημένη θνησιμότητα λόγω των στερήσεων, των ασθενειών και των κακών συνθηκών υγιεινής. Οι κακές συνθήκες υγιεινής σε συνδυασμό με την καταστροφή των καλλιεργειών ενίσχυσαν την έξαρση των λοιμώξεων, με αποκορύφωμα την επιδημία της «ισπανικής γρίπης» το 1918 που εξόντωσε χιλιάδες άτομα σε Γερμανία, Γαλλία και Ιταλία.
Σημαντικά υπήρξαν τα προβλήματα ενσωμάτωσης και επανένταξης στην κοινωνία των στρατιωτών που επιβίωσαν είτε αρτιμελείς είτε με αναπηρίες και μόνιμες βλάβες . Κοινωνική απομόνωση και απαξίωση, ψυχολογικά προβλήματα, οδηγούσαν τους βετεράνους στο να ενταχθούν σε ακραία κινήματα ακροαριστερά ή φασιστικά.
Σε δημογραφικούς όρους ο θάνατος τόσων ανδρών είχε σαν συνέπεια τη μείωση του ποσοστού των γεννήσεων, την αύξηση της παιδικής θνησιμότητας (σε συνδυασμό με τις κακές συνθήκες υγιεινής) και την γήρανση του πληθυσμού.
Σημαντική μεταβολή για τις κοινωνίες της Ευρώπης υπήρξε η υιοθέτηση για πρώτη φορά του μέτρου της ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ κρατών μετά την διευθέτηση των συνορών. Η ανταλλαγή πληθυσμών θα προξενήσει προβλήματα προσαρμογής και κοινωνική ανισότητα μεταξύ των γηγενών και των προσφυγικών πληθυσμών.
Δεν υπάρχουν όμως μόνο αρνητικές συνέπειες από τον πόλεμο, αλλά και θετικές. Η καθοριστική συμβολή των γυναικών στη διεξαγωγή του πολέμου μέσω της εργασίας τους στα εργοστάσια, στα αγροκτήματα και στον τομέα των υπηρεσιών βελτίωσε την θέση και το κύρος τους. Στην Βρετανία οι γυναίκες απέκτησαν το δικαίωμα ψήφου.
Η σημαντικότερη κοινωνική συνέπεια του τετραετούς πολέμου ήταν τα οκτώμισι εκατομμύρια νεκρών και τα είκοσι εκατομμύρια των τραυματιών, στην συντριπτική πλειοψηφία τους άνδρες. Η Γαλλία, η Γερμανία, η Ρωσία και η Αυστροουγγαρία είχαν απώλειες που άγγιζαν ή ξεπερνούσαν το 10% του πληθυσμού των. Το μεγαλύτερο πλήγμα δέχτηκε η αγροτική τάξη, αφού το μεγαλύτερο μέρος των νεκρών στρατιωτών προερχόταν από αυτήν.
Στις απώλειες του πολέμου θα πρέπει να συνυπολογισθούν και οι θάνατοι των αμάχων από τις πολεμικές επιχειρήσεις αλλά και η αυξημένη θνησιμότητα λόγω των στερήσεων, των ασθενειών και των κακών συνθηκών υγιεινής. Οι κακές συνθήκες υγιεινής σε συνδυασμό με την καταστροφή των καλλιεργειών ενίσχυσαν την έξαρση των λοιμώξεων, με αποκορύφωμα την επιδημία της «ισπανικής γρίπης» το 1918 που εξόντωσε χιλιάδες άτομα σε Γερμανία, Γαλλία και Ιταλία.
Σημαντικά υπήρξαν τα προβλήματα ενσωμάτωσης και επανένταξης στην κοινωνία των στρατιωτών που επιβίωσαν είτε αρτιμελείς είτε με αναπηρίες και μόνιμες βλάβες . Κοινωνική απομόνωση και απαξίωση, ψυχολογικά προβλήματα, οδηγούσαν τους βετεράνους στο να ενταχθούν σε ακραία κινήματα ακροαριστερά ή φασιστικά.
Σε δημογραφικούς όρους ο θάνατος τόσων ανδρών είχε σαν συνέπεια τη μείωση του ποσοστού των γεννήσεων, την αύξηση της παιδικής θνησιμότητας (σε συνδυασμό με τις κακές συνθήκες υγιεινής) και την γήρανση του πληθυσμού.
Σημαντική μεταβολή για τις κοινωνίες της Ευρώπης υπήρξε η υιοθέτηση για πρώτη φορά του μέτρου της ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ κρατών μετά την διευθέτηση των συνορών. Η ανταλλαγή πληθυσμών θα προξενήσει προβλήματα προσαρμογής και κοινωνική ανισότητα μεταξύ των γηγενών και των προσφυγικών πληθυσμών.
Δεν υπάρχουν όμως μόνο αρνητικές συνέπειες από τον πόλεμο, αλλά και θετικές. Η καθοριστική συμβολή των γυναικών στη διεξαγωγή του πολέμου μέσω της εργασίας τους στα εργοστάσια, στα αγροκτήματα και στον τομέα των υπηρεσιών βελτίωσε την θέση και το κύρος τους. Στην Βρετανία οι γυναίκες απέκτησαν το δικαίωμα ψήφου.
Σύνοψη
Ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος αναδιαμόρφωσε τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις των Ευρωπαίων τόσο μεταξύ τους όσο και με τον υπόλοιπο κόσμο.
Αποτέλεσε ένα «αποτεφρωτήριο ψυχών» τόσο για τα εκατομμύρια των νεκρών, των ακρωτηριασμένων, των τραυματισμένων σωματικά και ψυχικά, αλλά και για τους συγγενείς τους.
Οι πολιτικές συνέπειες υπήρξαν σημαντικές δεδομένου ότι κατέρρευσαν τέσσερις μεγάλες αυτοκρατορίες (γερμανική, ρώσικη, αυστριακή, οθωμανική) και δημιουργήθηκαν νέα κράτη ή μεταβλήθηκαν τα σύνορα υπαρχόντων κρατών περικλείοντας όμως και πολυάριθμες μειονότητες εντός τους. Τα πολλά προβλήματα των χώρών της Ευρώπης μετά τον πόλεμο οδήγησαν σε κοινωνικές επαναστάσεις με σημαντικότερη την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία το 1917 που επηρέασε όλη την υφήλιο στον 20 αιώνα.
Αν και ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος αποτέλεσε μία νίκη του φιλελευθερισμού ενάντια στην απολυταρχία, στην πραγματικότητα οι δυσάρεστες οικονομικές και πολιτικές συνέπειες του οδήγησαν πολλές χώρες στην υιοθέτηση ολοκληρωτικών μορφών πολιτεύματος, φασιστικών και κομμουνιστικών, τα οποία λειτούργησαν ανταγωνιστικά τόσο μεταξύ τους όσο και με τα φιλελύθερα (προσαρμοσμένα πλέον σε μία κεντρικά ελεγχόμενη από το κράτος διακυβέρνηση). Σε οικονομικό επίπεδο η Ευρώπη πληγώθηκε σημαντικά, απώλεσε την ηγετική θέση της στον κόσμο την οποία κατέλαβαν οι ΗΠΑ και εγκλωβίστηκε σε τεράστια χρέη, οικονομικά προβλήματα, υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της.
Σε κοινωνικό επίπεδο μετά τον πόλεμο κυριάρχησε το εθνικιστικό μίσος, ενισχυμένο δε σε μερικές περιπτώσεις από την πρακτική της ανταλλαγής των πληθυσμών (βλέπε Βαλκάνια), το οποίο δεν άφηνε καμία δυνατότητα ειρηνικής συνύπαρξης μέσω των συνθηκών ειρήνης και των διεθνών οργανισμών όπως η Κοινωνία των Εθνών, και οδηγούσε μαθηματικά προς τον ολοκληρωτικό Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στα θετικά του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου συγκαταλέγεται μόνο η βελτίωση της θέσης της γυναίκας σαν επακόλουθο της προσφοράς της στα μετόπισθεν.
Βιβλιογραφία
-ΡΑΠΤΗΣ, Κ. (1999), Γενική Ιστορία της Ευρώπης, 2 τόμοι, Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
-BERSTEIN, Serge. και MILZA, Pierre. (1997), Ιστορία της Ευρώπης, 3 τόμοι, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
-Mikhail Narinski, Alexandre Tchoubarian, «Η Ευρώπη του Εικοστού Αιώνα», στο Ελένη Αρβελέρ – Maurice Aymard, Οι Ευρωπαίοι, Β’ τόμος: Νεότερη και Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα: Σαββάλας 2003, σελ. 355-358.
-Robert Frank, «Εμφύλιοι Ευρωπαϊκοί Πόλεμοι», στο Ελένη Αρβελέρ – Maurice Aymard, Οι Ευρωπαίοι, Β’ τόμος: Νεότερη και Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα: Σαββάλας 2003, σελ. 359-422.
-Erich M. Remarque, «Ουδέν νεώτερο από το δυτικό μέτωπο», Σ.Ι Ζαχαρόπουλος 1988.
Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο
Eγινε κάτω από δύσκολες και περίπλοκες συνθήκες. Η σύγκρουση του παλατιού με τον Βενιζέλο, ο Διχασμός, όπως ονομάστηκε, η άσκοπη και δαπανηρή επιστράτευση του 1915, η δημιουργία της κυβέρνησης της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη και η διάσπαση της χώρας σε δυο ουσιαστικά κράτη, ο συμμαχικός αποκλεισμός και οι συγκρούσεις, είχαν οπωσδήποτε μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό κόστος και υπονόμευσαν πολλά από τα κεκτημένα της προηγούμενης περιόδου. Όταν, με την επέμβαση των Συμμάχων, ενοποιήθηκε το 1917 η χώρα υπό τον Βενιζέλο, στάθηκε αδύνατο να αναλάβει, χωρίς εξωτερική αρωγή, το κόστος της συμμετοχής στον πόλεμο. Οι Σύμμαχοι προχώρησαν τότε σ' έναν ιδιόμορφο δανεισμό της χώρας, που θα είχε οδυνηρές συνέπειες στο μέλλον.
Η Γαλλία, η Μεγάλη Βρετανία και οι ΗΠΑ ενέκριναν κατ' αρχήν μεγάλο δάνεια προς την Ελλάδα: 12.000.000 λίρες Αγγλίας, 300.000.000 γαλλικά φράγκα και 50.000.000 δολάρια ΗΠΑ. Ο δανεισμός ήταν όμως θεωρητικός. Το ποσά αυτά δεν εκταμιεύτηκαν ούτε δόθηκαν στην Ελλάδα. Θεωρήθηκαν κάλυμμα για την έκδοση πρόσθετου χαρτονομίσματος, με το οποίο η κυβέρνηση Βενιζέλου θα χρηματοδοτούσε την πολεμική της προσπάθεια. Ένα είδος αποθέματος, δηλαδή, σε χρυσό και σε συνάλλαγμα, που δεν βρισκόταν όμως υπό τον έλεγχο της χώρας. Η Ελλάδα, πάντως, χρηματοδότησε με τον τρόπο αυτό την πολεμική συμμετοχή της στο μακεδονικό μέτωπο, την εκστρατεία στην Ουκρανία και την Κριμαία, και την πρώτη φάση της στρατιωτικής εμπλοκής στη Μικρά Ασία. Οι συνέπειες αυτής της ιδιόμορφης νομισματικής ισορροπίας δεν άργησαν να φανούν.
Η Γαλλία, η Μεγάλη Βρετανία και οι ΗΠΑ ενέκριναν κατ' αρχήν μεγάλο δάνεια προς την Ελλάδα: 12.000.000 λίρες Αγγλίας, 300.000.000 γαλλικά φράγκα και 50.000.000 δολάρια ΗΠΑ. Ο δανεισμός ήταν όμως θεωρητικός. Το ποσά αυτά δεν εκταμιεύτηκαν ούτε δόθηκαν στην Ελλάδα. Θεωρήθηκαν κάλυμμα για την έκδοση πρόσθετου χαρτονομίσματος, με το οποίο η κυβέρνηση Βενιζέλου θα χρηματοδοτούσε την πολεμική της προσπάθεια. Ένα είδος αποθέματος, δηλαδή, σε χρυσό και σε συνάλλαγμα, που δεν βρισκόταν όμως υπό τον έλεγχο της χώρας. Η Ελλάδα, πάντως, χρηματοδότησε με τον τρόπο αυτό την πολεμική συμμετοχή της στο μακεδονικό μέτωπο, την εκστρατεία στην Ουκρανία και την Κριμαία, και την πρώτη φάση της στρατιωτικής εμπλοκής στη Μικρά Ασία. Οι συνέπειες αυτής της ιδιόμορφης νομισματικής ισορροπίας δεν άργησαν να φανούν.
Το Νοέμβριο του 1920 η φιλοσυμμαχική κυβέρνηση του Βενιζέλου έχασε τις εκλογές και την εξουσία ανέλαβαν τα φιλοβασιλικά κόμματα που έσπευσαν να επαναφέρουν τον ανεπιθύμητο στους Συμμάχους βασιλιά Κωνσταντίνο. Οι Σύμμαχοι, σε αντίποινα, έσπευσαν να αποσύρουν την κάλυψη του χαρτονομίσματος και έτσι, ένα σημαντικό τμήμα της νομισματικής κυκλοφορίας βρέθηκε χωρίς αντίκρυσμα. Επιπλέον, από το 1918 και μετά, ο κρατικός ισολογισμός έκλεινε με παθητικό, ενώ ταυτόχρονα η παρουσία στη Μικρά Ασία εξελίχθηκε σε σκληρό και δαπανηρό πόλεμο. Το Μάρτιο του 1922 τα δημοσιονομικά δεδομένα έφτασαν σε πλήρες αδιέξοδο, το οποίο αντιμετωπίστηκε με έναν απρόσμενο τρόπο. Λίγους μήνες πριν από την κατάρρευση του Ελληνικού Μετώπου στη Μικρά Ασία, η Κυβέρνηση προέβει σε ένα πρωτότυπο εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο, με διχοτόμηση του χαρτονομίσματος. Το αριστερό τμήμα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί στο 50% της αναγραφόμενης αξίας, ενώ το δεξιό ανταλλάχθηκε με ομολογίες του Δημοσίου. Η επιχείρηση στέφθηκε από επιτυχία, το κράτος απέκτησε 1.200.000.000 δραχμές και το πείραμα επαναλήφθηκε το 1926. Φυσικά, ο νομισματικός αυτός ελιγμός δεν στάθηκε ικανός να προλάβει τη Μικρασιατική καταστροφή και τις βαρύτατες συνέπειές της.
Φωτογραφίες από τον Α΄Παγκόσμιο πόλεμο
Η Ημέρα Ανακωχής ή Ημέρα Εκεχειρίας γιορτάζεται στις 11 Νοεμβρίου στη Γαλλία και το Βέλγιο με το όνομα "L'Armistice". Στη Μεγάλη Βρετανία και αρκετές χώρες της Κοινοπολιτείας είναι γνωστή με το όνομα "Ημέρα Ανάμνησης" ("Remembrance Day" ή "Jour du Souvenir" στον Καναδά), στην Πολωνία ως "Ημέρα Πολωνικής Ανεξαρτησίας" και στις ΗΠΑ ως "Veterans Day" (Ημέρα Παλαιμάχων). - πηγή
Ο κρατήρας που άφησε η έκρηξη ενός βρετανικού ορυχείου την 1η Ιουλίου 1916, κατά την πρώτη ημέρα της μάχης του Somme. Οι 27 τόνοι εκρηκτικών άφησαν κρατήρα βάθους 40 μέτρων και περιμέτρου 300 μέτρων. Δείτε πως είναι σήμερα μερικά από μέρη όπου διεξήχθησαν διάσημες μάχες κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο
Το υπόγειο του σπιτιού στην Αικατερινούπολη της Ρωσίας, όπου ο Τσάρος Νικόλαος Β' και η υπόλοιπη ρωσική βασιλική οικογένεια πυροβολήθηκαν από τους Μπολσεβίκους απαγωγείς τους στις 17 Ιουλίου του 1918.
ΠΗΓΕΣ Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (ΙΑΜ), Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, φάκελος 28, Έκθεση Α.Α. Πάλλη για την πυρκαγιά του 1917, φάκελος 118.14 Προκήρυξη του βρετανού διοικητή G. Milne προς τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναστασιάδης Γιώργος, Η Θεσσαλονίκη των εφημερίδων, Αθήνα, Έκφραση, 1994. Ανδρούδης Πασχάλης, Η πρώιμη οθωμανική τέχνη και αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Θεσσαλονίκη, Μπαρμπουνάκης, 2018. Βακαλόπουλος Απόστολος, Η ιστορία της Θεσσαλονίκης 316 π.Χ-1983, Θεσσαλονίκη, Σταμούλης, 1983. Βακαλόπουλος Απόστολος, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1992. Βακαλόπουλος Απόστολος, Η Μακεδονία κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, Μακεδονία: 4000 χρόνια ελληνικής ιστορία και πολιτισμού, Εκδοτική Αθηνών, 1992. Βασδραβέλλης Ιωάννης, «Η Μακεδονική Λεγεών κατά το 1821», Μακεδονικά, 1, 1940. Βαφόπουλος Γιώργος, Σελίδες Αυτοβιογραφίας- Το πάθος, Αθήνα, Εστία, 1970. Βαφόπουλος Γιώργος, Το παραμύθι της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1992. Βεντήρης Γεώργιος, Η Ελλάς του 1910-1920, Αθήνα,1931, τόμος Α΄. Βιτρούβιου, Περί Αρχιτεκτονικής, Βιβλία I-V, Μετάφραση Λέφας, Αθήνα, Πλέθρον, 2000. Γούναρης Βασίλης, «1884 εντός του Λευκού Πύργου: Το ζήτημα της μετονομασίας του Πύργου του Αίματος», Θεσσαλονικέων Πόλις, 1, 1997. 118 Γούναρης Βασίλης, «Στην Μακεδονία τον καιρό του Μεγάλου Πολέμου (1914- 1919)», Θεσσαλονικέων Πόλις, 1, 2000. ΓΕΣ/ΔΙΣ, Η Ελλάς και ο πόλεμος εις τα Βαλκάνια 1914-1918. Αθήνα, Διεύθυνση Ιστορίας του Στρατού, 1958. Δημητριάδης Βασίλης, Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1439-1912, Θεσσαλονίκη, 1983. Δημητριάδης Βασίλης, «Ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης και η ελληνική κοινότητά της κατά το 1913», Μακεδονικά, 23, 1983. Δημητριάδης Βασίλειος Σ., « Η Θεσσαλονίκη κατά την κρίσιμη δεκαετία 1912- 1922», Αρχαιολογία στα Μετόπισθεν. Στη Θεσσαλονίκη των ταραγμένων χρόνων 1912-1922, Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 2012. Δεσποτόπουλος Αλέξανδρος, Η Συμβολή της Ελλάδας στην Έκβαση των δυο Παγκοσμίων Πολέμων, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1996. Δούσμανης Βίκτωρ, Απομνημονεύματα, Ιστορικές σελίδες τας οποίας έζησα, Αθήνα, Δημητράκου, 1946. Ενεπεκίδης Π.Κ., Η Θεσσαλονίκη στα χρόνια 1875 –1912, Θεσσαλονίκη, Κυριακίδη, 1988. Ζάννας Αλέξανδρος, Η παλινόστησις των ομήρων της Ανατολικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1968. Θεοχαρίδης Γ.Ι., «ΚΑΛΑΜΑΡΙΑ», Μακεδονικά, 8, 1977. Καμπούρη Μαρία, «Η Θεσσαλονίκη μετά την άλωση», Αρχαιολογία, 7, 1983. Κανδυλάκης Μανώλης, Ο Τύπος της Θεσσαλονίκης στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2015. Καραδήμου- Γερολύμπου Αλέκα, Η Θεσσαλονίκη πριν και μετά από τον Ερνέστ Εμπράρ. Καραδήμου-Γερολύμπου Αλεξάνδρα -Χεκίμογλου Ευάγγελος, «Η Θεσσαλονίκη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου 1915-1919», Θεσσαλονικέων Πόλις, 7, 2002. 119 Κολώνας Βασίλης, «Η Θεσσαλονίκη στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου», Αρχαιολογία, 8, 1983. Κυριακού-Ξανθοπούλου Άρτεμη, «Περιγραφή της Θεσσαλονίκης στα 1734 από τον Pere Jean Baptiste Souciet», Μακεδονικά, 8, 1968. Λαζαρίδης Σπύρος, Εκείθεν της Αγίας Παρασκευής Το τοπίο της Δυτικής Υπαίθρου της Θεσσαλονίκης (1914-1919), Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2016. Λαζαρίδης Σπύρος, Η μοναξιά του Ζέιτενλικ- Η μακραίωνη κυοφορία των δυτικών συνοικιών της Θεσσαλονίκης μέχρι το 1920, Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2012. Λουκάτος Σπύρος, «Η πυρκαϊά της Θεσσαλονίκης, Αύγουστος 1917. Δύο ανέκδοτες εκθέσεις», Θεσσαλονίκη, 2, 1990. Λουκάτος Σπύρος, «Πολιτειογραφικά Θεσσαλονίκης, νομού και πόλης στα μέσα της δεκαετίας του 1910», Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912, Συμπόσιο 1-3 Νοεμβρίου, Κ.Ι.Θ., Θεσσαλονίκη, 1986. Μαζαράκης-Αινιάν Αλέξανδρος, Απομνημονεύματα, Αθήνα, Ίκαρος, 1948. Μέγας Γιάννης, Οι βαρκάρηδες της Θεσσαλονίκης, Αθήνα, Τροχαλία, 1994. Μέγας Γιάννης, Τα συμμαχικά στρατεύματα: Η Βαβέλ των φυλών, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2015. Μόδης Γεώργιος, Αγώνες στη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη, Μπαρμπουνάκης, 1975. Μοσκώφ Κωστής, Θεσσαλονίκη-τομή της μεταπρατικής πόλης, τόμος Α΄, Αθήνα, Στοχαστής, 1978. Μόλχο Ρένα, «Η εβραϊκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη», Παρατηρητής (25-26), 1994. Μόχλο Ρένα, Πατρίδα της εβραϊκής διασποράς για 2.250 χρόνια, Νέα Σελίδα, 10-9- 2017. Μόχλο Ρένα, «Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και επαγγελματική δραστηριότητα των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη στην αρχή του 20ου αιώνα», Θεσσαλονίκη: Επαγγέλματα, παραγωγή, εμπόριο, κοινωνική ζωή, 18ος- 20ος αιώνας, Θεσσαλονίκη: Μελέτες του Επαγγελματικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης, 1997. 120 Μόλχο Ρένα, «The Jewish Community of Salonika and its incorporation into the Greek State 1912-1919». Μυριβίλης Στρατής, Η ζωή εν τάφω, Αθήνα, Εστία, 1961. Νίγδελης Παντελής, «Από τον Κάσσανδρο στον Γαλέριο: Σχεδίασμα ιστορίας της αρχαίας Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονικέων Πόλις 1, 1997. Ντηλ Κάρολος, «Η Θεσσαλονίκη», μετάφραση Κ. Χαραλαμπίδη, Θεσσαλονίκη, Π. Πουρνάρας, 1980. Νοτάρης Ιωάννης, «Τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης τον Απρίλιο του 1903 με βάση έγγραφα του ιστορικού αρχείου του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών», Μακεδονικά 10, 1970. Παπαγιαννόπουλος Απόστολος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Ρέκος, 1982. Παπάζογλου Α., «Η Θεσσαλονίκη κατά τον Μάιο του 1821», Μακεδονικα, 1, 1940. Παπαστάθης Χαράλαμπος , «Ένα υπόμνημα για την πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης στα 1917 και την περίθαλψη των θυμάτων», Μακεδονικά, 18, 1978. Παπαστάθης Χαράλαμπος, «Η καλλιέργεια των γραμμάτων στη Θεσσαλονίκη κατά την τουρκοκρατία», Νέα Εστία, 118, 1985. Σαββαΐδης Π., Χριστοδούλου Δ., Γαρύφαλλος Α., Οι υγειονομικές υπηρεσίες στο μακεδονικό μέτωπο, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2015. Σβέρκος I. K., «Η Θεσσαλονίκη υπό την κυριαρχία των Ρωμαίων», Θεσσαλονικέων πόλις, 4, 2001. Σέμπη Ζωή, «Τα γεγονότα της σφαγής των προξένων της Θεσσαλονίκης (Μάιος 1876)», Βαλκανικά Σύμμεικτα , 2000. Σερέφας Σάκης, Η Θεσσαλονίκη εξ αποστάσεως Βλέμματα από τα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου, Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 1991. Σταμπούλης Γεώργιος, Η Ζωή των Θεσσαλονικέων πριν και μετά το 1912, Θεσσαλονίκη, Διόσκουροι, 1984. 121 Σταυριανός Λευτέρης, Τα Βαλκάνια από το 1453 και μετά, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2007. Σταυρίδου- Ζαφράκα Αλκμήνη, Η Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Καθημερινή, 1997. Σφέτας Σπυρίδων, Εισαγωγή στην Βαλκανική Ιστορία: Από την Οθωμανική κατάκτηση των Βαλκανίων μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο(1354-1918), Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2009. Συντομόρου Γαβριήλ, Η Θεσσαλονίκη στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2016. Τομανάς Κώστας, Δρόμοι και γειτονιές της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Νησίδες, 1997. Τομανάς Κώστας, Χρονικό της Θεσσαλονίκης 1875-1920, Θεσσαλονίκη, Νησίδες, 1995. Τσιτσελίκης Κωνσταντίνος, «Οι μουσουλμάνοι της Θεσσαλονίκης (1912-2012): μια διακεκομμένη και άβολη παρουσία», Θεσσαλονίκη μια πόλη σε μετάβαση, Θεσσαλονίκη, Δήμος Θεσσαλονίκης- Navarino Network, 2012. Χασιώτης Ι.Κ., "Η πρώτη μετά την πρώτη", Ι.Κ. Χασιώτης, Τοις αγαθοίς βασιλεύουσας , Θεσσαλονίκη, ιστορία και πολιτισμός, Ά τόμος Παρατηρητής 1997. Χασιώτης Ιωάννης -Κασαπιάν Γκίουλα, "Η Εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης και η ένταξη της στο ελληνικό κράτος ( 1912 - 1919 )", Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912, Θεσσαλονίκη, 1985. Χεκίμογλου Ευάγγελος, «Οι Επιδράσεις της συμμαχικής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη (1915-1918)» Χεκίμογλου Ευάγγελος, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία και Μεσοπόλεμος, Θεσσαλονίκη, Έκφραση, 1996. Albertini Luigi, The Origins of the war of 1914, London, Oxford University Press 1953. Brown Raymond E., An Introduction to the New Testament, Anchor Bible, 1997. 122 Charmley John, Splendid Isolation? Britain, the Balance of Power and the Origins of the First World War, London, Hodder & Stoughton, 1999. Clark Christopher, Οι υπνοβάτες Πως η Ευρώπη πήγε στον πόλεμο το 1914, μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2014. Crampton R. J, A concise history of Bulgaria, Cambridge, Cambridge University Press, 2005. Crampton R.J., Bulgaria, Oxford history of modern Europe, New York, Oxford University Press, 2007. Dakin Douglas, Η Ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2009. Dedijer Vladimir, The road to Sarajevo, London, Macgibbon & Kee, 1967. Djordjevic Dimitri, Ιστορία της Σερβίας 1800-1918, μετάφραση Νίκος Παπαρρόδος, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2001. Dumont Paul, Το λεύκωμα των επαναστατικών ημερών, Θεσσαλονίκη 1850-1918, Αθήνα, Εκάτη, 1994. Erickson Edward, Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War, Westport, Greenwood Press, 2001. Falls Cyril, The battle of Caporetto, Philadelphia, Lippincott, 1966. Farnoux Alexandre, «Η Στρατιά της Ανατολής και η Αρχαιολογία», Αρχαιολογία στα Μετόπισθεν. Στη Θεσσαλονίκη των ταραγμένων χρόνων 1912-1922, Θεσσαλονίκη: Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 2012. Ferguson Niall, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος Στρατιωτική, Διπλωματική, Οικονομική και Κοινωνική Ιστορία 1914-1918, μετάφραση Καρολίνα Χάγιερ, Αθήνα, Ιωλκός, 2008. Ferro Marc, The Great War 1914-1918, London, Routledge, 1973. Fromkin David, Europe's Last Summer. Who started the Great War in 1914, New York,Knopf, 2004. Gilbert Martin, The First World War A Complete History, New York, Rosetta Books, 2014. 123 Grove Eric, «The Jutland Paradox: A keynote address», The Mariner’s Mirror, Vol. 103, 2017. Hall Richard, Bulgaria’s Road to the First World War, Boulder, 1996. Hall Richard, The Balkan Wars 1912-1913: Prelude to the First World WAR, London, Routledge, 2000. Hammond N.G.L, Το Μακεδονικό Κράτος γένεση, θεσμοί και ιστορία, μετάφραση Διονύσης Γκούσκος, Αθήνα, Παπαζήσης, 1999. Herwig Holger, The First World War. Germany and Austria-Hungary 1914-1918, London, Arnold, 1997. Hobsbawm Eric, Η εποχή των αυτοκρατοριών 1875-1914, μετάφραση Κώστας Σκλαβενίτης, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2007. Holborn Hajo, A History of Modern Germany: 1840-1945, Princeton: Princeton University Press, 1982. Howard Michael, The Franco-Prussian War: the German invasion of France 1870– 1871, New York,Macmillan, 1961. Jelavich Barbara, Η Ιστορία των Βαλκανίων 20ος αιώνας, μετάφραση Σταυρούλα Γιαννοπούλου, Αθήνα, Πολύτροπον, 2006. Kennedy J.M., How the war began, London, Hodder and Stoughton, 1914. Lake Harold, In Salonica with our Army, London, A. Melrose, 1917. Mann A. J., Το Μέτωπο της Σαλονίκης, μετάφραση Παναγιώτης Δημουλέας, Αθήνα, Εκάτη, 2008. Martel Gordon, The Origins of the First World War. London, Routledge, 2003. Mazower Mark, Θεσσαλονίκη: Πόλη των φαντασμάτων, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2006. Mazower Mark, Τα Βαλκάνια, μετάφραση Κωνσταντίνος Κουρεμένος, Αθήνα, Πατάκης, 2002. 124 Minchev Dimitre, The Bulgarian Army at the Salonika Front, The Salonica Theatre of Operations and the Outcome of the Great War, Thessaloniki, 2005. Morgenthau Henry, Τα μυστικά του Βοσπόρου, Αθήνα, Τροχαλία, 1998. Owen Harry Collinson, Salonica and After, London, Hodder and Stoughton, 1919. Palmer Alan, Το Μακεδονικό Μέτωπο και ο Ελληνικός Διχασμός, μετάφραση Νίκος Παπαρρόδου, Αθήνα, 1977. Papastathis – Hekimoglou, «The Great Fire of Thessaloniki (1917)», 2010. Papastathis Charalampos, «The fire of Salonica and Allies», The Salonica Theatre of Operations And The Outcome of the Great War, Thessaloniki, Institute of Balkan Studies, 2005. Pavlowitch Stevan, Η Ιστορία των Βαλκανίων 1804-1945, μετάφραση Λουκιανός Χασιώτης, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2005. Pierron Bernard, Εβραίοι και Χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα. Ιστορία των διακοινοτικών σχέσεων από το 1821 ως το 1945, μετάφραση Γιώργος Σαρατσιώτης, Αθήνα, Πόλις, 2004. Price George Ward, The story of the Salonica Army, London: Hodder and Stoughton, 1918. Reed John, Τα Βαλκάνια στις φλόγες Από την Θεσσαλονίκη στην Αγία Πετρούπολη, μετάφραση Στάθης Ανδρέου, Αθήνα, Στοχαστής, 1997. Roberts K., Politicians, diplomacy, and war in modern British history, London, Hambledon Press, 1994. Stone Norman, The eastern front 1914-1917, London, Penguin Books, 1998. Strachan Hew, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, μετάφραση Νίκος Λαζαρίδης, Αθήνα, Γκοβόστη, 2003. Strachan Hew, The First World War. To Arms, Oxford, Oxford University Press, 2001. 125 Talbert Richard J. A, Barrington atlas of the Greek and Roman world: Map-by-map Directory, Princeton University Press, 2000. Tomasevic Jasmina, «Ο σερβικός στρατός στο Μεγάλο Πόλεμο, ένας στρατός αγροτών. Εντυπώσεις από την εμπόλεμη Ελλάδα», Βαλκανικά Σύμμεικτα, 16, 2014. Varley Karine, Under the Shadow of Defeat: The War of 1870-71 in French Memory,London, Palgrave, 2008. Villari Luigi, The Macedonian Campaign, London, 1922. Weitsman Patricia A., Dangerous alliances: proponents of peace, weapons of war, Stanford, Stanford University Press, 2004. Westwell Ian,
www.academia.edu www.archaiologia.gr www.archive.org www.encyclopedia.1914-1918-online.net
www.ejournals.epublishing.ekt.gr www.imxa.gr
www.iwm.com www.jstor.org http://istoriakatblog.blogspot.com http://christosb.blogspot.com http://media.public.gr
Tags:
Ιστορία